Nicholas of Cusa and Theology in Math

 

The son of a fisherman, Nicholas rose to become a diplomat and counselor for the Church. “He was a member of the commission sent to Constantinople to negotiate with the Eastern church for reunion with Rome, which was temporarily effected at the Council of Florence (1439).” In 1448 he became cardinal and governor of Rome. 

Cusa was not a philosopher of mathematics. He was a philosopher whose thinking was imbued with mathematical images, so that he used mathematics to teach theology. He knew that there are different degrees of infinity. He said, amazingly, that the physical universe is finite but unbounded. He showed that a geometric figure can be both a maximum and a minimum, depending on how it’s parametrized. 

Again from the Encyclopedia, “According to Cusa, a man is wise only if he is aware of the limits of the mind in knowing the truth. . . . Knowledge is learned ignorance (docta ignorantia). Endowed with a natural desire for truth, man seeks it through rational inquiry, which is a movement of the reason from something presupposed as certain to a conclusion that is still in doubt. . . . As a polygon inscribed in a circle increases in number of sides but never becomes a circle, so the mind approximates to truth but never coincides with it. . . . Thus knowledge at best is conjecture (coniectura).” 

Cusa was a Platonist at a time when Aristotelians were dominant. “He constantly criticized the Aristotelians for insisting on the principle of noncontradiction and stubbornly refusing to admit the compatibility of contradictories in reality. It takes almost a miracle, he complained, to get them to admit this; and yet without this admission the ascent of mystical theology is impossible. . . . He constantly strove to see unity and simplicity where the Aristotelians could see only plurality and contradiction. 

“Cusa was most concerned with showing the coincidence of opposites in God. God is the absolute maximum or infinite being, in the sense that he has the fullness of perfection. There is nothing outside him to oppose him or to limit him. He is the all. He is also the maximum, but not in the sense of the supreme degree in a series. As infinite being he does not enter into relation or proportion with finite beings. As the absolute, he excludes all degrees. If we say he is the maximum, we can also say he is the minimum. He is at once all extremes. . . . The coincidence of the maximum and minimum in infinity is illustrated by mathematical figures. For example, imagine a circle with a finite diameter. As the size of the circle is increased, the curvature of the circumference decreases. When the diameter is infinite, the circumference is an absolutely straight line. Thus, in infinity the maximum of straightness is identical with the minimum of curvature. . . . 

Cusa denied that the universe is positively infinite; only God, in his view, could be described in these terms. But he asserted that the universe has no circumference, and consequently that it is boundless or undetermined—a revolutionary notion in cosmology. . . . Just as the universe has no circumference, said Cusa, so it has no fixed center. The earth is not at the center of the universe, nor is it absolutely at rest. Like everything else, it moves in space with a motion that is not absolute but is relative to the observer. . . . 

“Beneath the oppositions and contradictions of Christianity and other religions, he believed there is a fundamental unity and harmony, which, when it is recognized by all men, will be the basis of universal peace.”

Gayrimüslimlerle Dostluk

Gayrimüslimlerle nasıl ilişki kurulacağı ve onlarla dostluk yapılıp yapılamayacağı farklı zamanlarda farklı münasebetlerle sık sık dile getirilen bir konudur. Genellikle bu meseleyi dile getirenler, farklı din mensuplarıyla hoşgörü ve diyaloga dayalı bir ilişki içerisinde olmaya karşı çıkanlardır. Onlar, belirli ayetlerden hareketle Kur’ân’ın gayrimüslimleri “dost” edinmeyi yasakladığını iddia ederler. Çoğu zaman farklı din mensuplarına bakış sadece “dost edinmeme” sınırlarında kalmaz, onlara düşmanlık etmeye, nefretle bakmaya, mallarını boykot etmeye ve hatta terör faaliyetlerini tecviz etmeye kadar gider.

Kur’ân’a sathî ve lafızcı yaklaşımın, taassup ve bağnazlığın birer neticesi olan bu tür aşırı ve radikal fikirlerin daha başka aşırılıklara sebep olmaması düşünülemez. Genellikle bu tür ifratlar, tefritleri doğurur. Bu tür tartışmaların gündemde olduğu zamanlarda hemen tarihselci ve modernist yaklaşımlar da kendini gösterir. Bu tür kişiler, konuyla ilgili hükümlerin Kur’ânî temellerini araştırmaya ve anlamaya ihtiyaç duymaksızın hemen bu tür hükümleri tarihselci bakış açısıyla değerlendirir ve reddederler.

Aslında “kimlerle”, “hangi münasebetlerin”, “niçin” yasaklandığı doğru anlaşılabilse pek çok itiraza mahal kalmadığı da görülmüş olacaktır.

Âyetlerin Yorum ve Tefsir Metodu

Kur’ân, manası anlaşılsın ve gereğiyle amel edilsin diye bütün insanlığa gönderilen ve hükümleri de kıyamete kadar baki kalacak olan evrensel bir kitaptır. Fakat onun doğru anlaşılabilmesi için bir kısım hususlara dikkat edilmesi gerekir. Kur’ân, beşer sözü değildir; ilâhî bir kelâmdır. Bu ilahî kelamın kendine has bir üslubu, tabiatı ve meseleleri ele alış tarzı vardır.

Kur’ân’daki her bir sure ve ayetin öncesi ve sonrasıyla sıkı bir münasebeti vardır. Bu açıdan ayetler, siyak  (konteks, bağlam) bütünlüğü içinde anlaşılmalı ve parçası yaklaşımlardan vazgeçilmelidir. Kur’ân’ın herhangi bir yerinden cımbızlanarak alınan bir ayetle doğru hükme ve neticeye ulaşmak mümkün değildir.

Kur’ân’ın her bir ayetinin, lafız ve tabirinin delalet ettiği yoğun mana tabakaları vardır. Sathî nazarların veya sadece lafza takılıp kalanların bu manalara açılması mümkün değildir. Yapılması gereken ayetlerin asıl maksatlarına inmeye çalışmaktır. Bunun için de Arapça dil kurallarının, belagat kaidelerinin, edebî sanatların, tefsir metodunun bilinmesi gerekir.

Bunların yanında âyetlerin, dinin genel maksatları ve külli ilkeleri içinde anlaşılması; sebeb-i nüzullerin ve âyetlerin nazil olduğu dönemin sosyopolitik özelliklerinin bilinmesi; Allah Resûlü’nün tatbik ve yorumlarına vâkıf olunması; ulemanın getirmiş olduğu tefsir ve izahların bilinmesi de âyetlerin doğru anlaşılması adına oldukça önemlidir.

Gayrimüslimleri Dost Edinmeyle İlgili Ayetler

Onlarca ayet-i kerimede mü’minlerin kimleri dost edinip edinmeyecekleri; dost edinilmesi yasaklanan kimselerin vasıfları; gayrimüslimlerle kurulacak ilişkilerin niteliği üzerinde durulur. Esasında bütün bu ayetlere toplu olarak bakan kimse hangi gayrimüslimlerle ilgili ne tür davranışların niçin yasaklandığını rahatlıkla anlayabilir.

Âl-i İmran suresinde geçen âyet şu şekildedir: “Mü’minler, mü’minleri bırakıp, kâfirleri veli edinmesinler! Kim böyle yaparsa, Allah ile ilişiğini kesmiş olur.” (Âl-i İmran, 3/28)

Nisa sûresinde benzer yasak tekrarlanır: “Ey iman edenler! Mü’minleri bırakıp kâfirleri veli edinmeyin. Böyle yaparak Allah’a, aleyhinizde kesin bir belge mi vermek istiyorsunuz?” (Nisa, 4/144)

Aynı surenin devamında kafirleri veli edinenlerin münafıklar olduğu vurgulanır: “Münafıklar mü’minlerin dışında kâfirleri dost edinirler. İzzet ve desteği onların yanında mı arıyorlar? Oysa bütün izzet ve kuvvet Allah’ındır.” (Nisa, 4/139)

Yukarıdaki iki ayette kafirlerin veli edinilmesi yasaklanırken Mâide suresinde aynı yasak Ehl-i Kitap ile ilgili gelir: “Ey iman edenler! Yahudi ve Hıristiyanları veli edinmeyin. Onlar ancak birbirlerinin velisidirler. Sizden kim onları veli edinirse o da onlardandır. Allah böylesi zalimleri doğru yola iletmez.” (Mâide, 5/51)

Maide suresindeki şu ayette ise kafirler ve Ehl-i Kitap birlikte zikredilmiş fakat bunların bir kısım vasıflarına da yer verilmiştir: “Ey iman edenler! Dininizi alay ve eğlence konusu yapan ne Ehl-i Kitabı ne de diğer kâfirleri veli edinmeyin. Mü’min iseniz, Allah’ın bu buyruklarına karşı gelmekten sakının.”  (Maide, 5/57)

Şu âyet-i kerime ise mü’minlerin kendileri gibi küfre düşmesini arzu eden münafıkların veli edinilmesini yasaklamaktadır: “Ne çok isterler ki siz de kendileri gibi küfre düşesiniz de böylece kendileriyle aynı seviyede olasınız. Allah yolunda hicret etmedikçe onlardan dost edinmeyin!” (Nisa, 4/88)

Tevbe suresindeki şu ayette ise “veli” yerine sırdaş ve gönüldaş kelimeleriyle karşılayabileceğimiz “velîce” kelimesi kullanılır: “Yoksa siz, Allah sizden mücahede edenlerle Allah’tan, Resulünden ve mü’minlerden başkasını sırdaş edinmeyenleri iyice ortaya çıkarmadan, kendi halinize bırakılacağınızı mı zannettiniz? Halbuki Allah bütün yaptıklarınızdan haberdardır.” (Tevbe, 9/16)

Tevbe suresindeki diğer bir ayette ise bilinçli bir tercihle küfürde ısrar eden ve ona teşvikte bulunan kafirlerin veli edinilmesi yasaklanır: “Ey iman edenler! Eğer küfrü bilerek ve isteyerek imana tercih ediyorlarsa babalarınızı ve kardeşlerinizi bile veli edinmeyin. İçinizden onları veli edinenler, zalimlerin ta kendileridir.” (Tevbe, 9/23)

Mücadele suresindeki şu ayette kendilerine karşı sevgi ve muhabbet beslenmesi yasaklanan kimseler olarak Allah ve Resûlü’nün düşmanları gösterilir: “Allah’a ve âhiret gününe iman eden hiçbir milletin, Allah ve Resulü’nün karşısına çıkan (ve onlara düşmanlık yapan) kimseleri, isterse o kimseler babaları, evlatları, kardeşleri ve sülaleleri olsun, sevip dost edindiklerini göremezsin. İşte Allah onların kalplerine imanı nakşetmiş ve Kendi tarafından bir ruhla onları desteklemiştir.” (Mücadele, 58/22)

Mümtehine suresindeki şu ayette de veli edinilmesi yasaklanan kimselerin Allah’a ve mü’minlere düşmanlık yapan kimseler olduğu bildirilir: “Ey iman edenler! Benim de sizin de düşmanlarınızı veli edinmeyin. Onlar size gelen gerçeği reddettikleri halde, siz onlara sevgi sunuyorsunuz (sır veriyorsunuz). Reslüllah’ı ve sizi, sırf Rabbiniz olan Allah’a inandığınız için, vatanınızdan kovuyorlar.” (Mümtehine, 60/1)

Aynı surenin şu ayetinde ise sırf dinlerinden ötürü mü’minlerle savaşan, onları yurtlarından çıkaran veya buna destek olan kişilerin veli edinilmesi yasaklanır: “Allah sadece, dininizden ötürü sizinle savaşan, sizi yerinizden yurdunuzdan kovan ve kovulmanıza destek veren kâfirleri veli edinmenizi meneder. Her kim onları dost edinirse, işte onlar zalimlerin ta kendileridir.” (Mümtehine, 60/9)

Yine bu surenin bir başka ayetinde veli edinilmesi yasaklanan kimseler olarak Allah’ın gazap ettiği ve ahiretten ümidini kesen kimseler karşımıza çıkar: “Ey iman edenler! Allah’ın kendilerine gazap ettiği bir güruhu dost edinmeyin. Onlar ki ölüp kabre giren bir kâfir nasıl ahiret mutluluğundan ümidini kesmişse, kendileri de ahiretten öyle ümitlerini kesmişlerdir.” (Mümtehine, 60/13)

Âl-i İmran suresinde geçen şu ayette “veli” yerine “bitane” kelimesi kullanılır ve samimi dost edinilmemesi gererek kimselerin vasıfları oldukça detaylı zikredilir: “Ey iman edenler! Siz Müslümanlardan başkasını sırdaş edinmeyin. Çünkü onlar size şer ve fesat çıkarmada ellerinden geleni bırakmazlar. Daima sizin sıkıntıya düşmenizi isterler. Size olan düşmanlıkları, zaten ağızlarından taşıp meydana çıkmıştır. Kalplerinin gizlediği düşmanlık ise daha fazladır.” (Al-i İmran, 3/118)

Sonraki iki ayette dost edinilmemesi gereken kimselerin özellikleriyle ilgili biraz daha tafsilata girilir: “İşte siz o kimselersiniz ki o düşmanlarınızı seversiniz. Halbuki siz bütün kitaplara iman ettiğiniz halde, onlar sizi sevmezler. Hem huzurunuza geldiler mi ‘Biz de inandık!’ derler. Aralarında baş başa kaldıkları vakit size duydukları kin ve düşmanlık sebebiyle parmaklarını ısırırlar. De ki: “Geberin kininizle!” Allah bütün kalplerin künhünü bilir. Size bir ferahlığın, bir nimetin ulaşması onları üzer. Bir fenalığın gelmesine ise, âdeta bayılırlar…” (Al-i İmran, 3/119-120)

Veli Kelimesinin Manası

Yukarıda da görüldüğü üzere pek çok ayet-i kerimede kâfirlerin, müşriklerin, münafıkların ve Ehl-i Kitab’ın veli edinilmesi yasaklanmıştır. Maalesef çoğu mealde bu kelime “dost” olarak tercüme edildiği için yanlış anlaşılmaktadır. Halbuki “veli” ve “velayet” kelimeleri Arapça dilinde oldukça farklı ve geniş bir anlam yelpazesine sahiptir. Dost edinme bu manalardan sadece birisidir. Elmalılı Hamdi Yazır bu kelimeyi “tefviz-i umurda bulunma” olarak açıklamıştır ki bu oldukça önemlidir. Bunun manası işlerini bir başkasına bırakma, bütünüyle ona güvenme, onu hami, koruyucu ve yönetici edinme demektir.

Dolayısıyla burada yasaklanan husus alışveriş ve ticaret yapma, ziyaret etme, iyilik yapma, birlikte çalışma gibi beşeri münasebetler değildir. Aynı şekilde veli edinme yasağı, arkadaşlık, komşuluk ve akrabalık ilişkilerini devam ettirmeye de mani değildir. Bilakis burada siyasi ve stratejik ilişkiler ele alınmakta ve mü’minlerin sırtlarını başkalarına yaslamaları, iplerini tamamıyla onların ellerine vermeleri, tasarruf yetkilerini onlara devretmeleri yasaklanmakta; mü’minler dışarıdan gelebilecek tehlikelere karşı ihtiyatlı ve tedbirli olmaya çağrılmaktadır.

Mü’minlerin sırlarını başkalarına faş etme ve onların arkasından entrikalar çeviren düşmanlara destek olma, mü’minlere zarar verecek şekilde onlarla siyasi ve askeri ittifaka girme gibi fiilleri de bu çerçevede düşünebiliriz. Kısaca mü’minler, İslam’a ve İslam toplumuna zarar verecek bir kısım ilişkiler içine girmekten menedilmişlerdir. Yani gayrimüslimlerin veli edinilmesinin yasaklanmasının temel maksadı, Kur’ân ve Sünnet’in korumayı hedeflediği maksatların başında yer alan “dinin korunmasıdır”.

Aynı şekilde diğer ayetlerde kullanılan “bitane” ve “velîce” kelimeleri de sıradan bir arkadaşlıktan çok daha derin bir muhabbeti ve ilişkiyi ifade eden kelimelerdir. Bu kelimeler gönülden bağlılığı, aradan su sızmayacak ölçüde aşırı yakınlığı ifade eder. Dahası bu kelimelerde gönülden bağlanılan kimsenin hayat tarzını benimseme, ona yaranmaya çalışma, onu işlerinin iç yüzüne ve sırlarına muttali kılma ve çıkarların çatışması durumunda onu tercih etme manaları da mevcuttur. Bu tür durumlarda ise başkalarına benzeme, onları örnek alma, asimile olma, kimliği kaybetme, küfre rıza gösterme gibi riskler söz konusudur. Efendimiz’in şu hadisi de bunu hatırlatır: “Kişi arkadaşının dini üzeredir. O halde her biriniz kiminle arkadaşlık ettiğine baksın.” (Ebu Davud, Edeb 19)

Birkaç ayette “mü’minleri bırakıp” kaydının yer alması, “kâfirlerin birbirlerinin velileri olduğunun” ifade edilmesi ve birçok ayette mü’minlerin asıl velilerinin Allah’ın, Resûlü’nün ve mü’minlerin olduğunun vurgulanması da oldukça önemlidir. Efendimiz (s.a.s) mü’minleri binadaki birbirine yaslanmış tuğlalara (Buhâri, Salât 88) veya birbirleri arasında sıkı irtibat bulunan bir vücudun uzuvlarına benzetirken (Buhârî, Edeb 27), Kur’an da bütün mü’minlerin kardeş olduğunu belirtmiştir. (Hucurat, 49/10) Dolayısıyla bu tür ayetlerin iman kardeşliğine ve imanın ehemmiyetine vurgu yaptığı, imanla küfrün arasındaki derin mesafeye dikkat çektiği, Allah için sevme ve Allah için buğzetme prensiplerini akla getirdiği, mü’minleri dine ve imana zarar vermekten menettiği de gözden kaçmamalıdır.

Sevilmesi veya Dost Edinilmesi Yasaklananlar

Öte yandan bazı ayetlerde dost edinilmemesi gereken kimseler olarak mutlak manada Ehl-i Kitap ve kafirler zikredilmiş olsa da bu lafızlar teknik ifadeyle “amm” değil, “mutlaktır”. Dolayısıyla her ne kadar bu ayetlerin sübutu kati olsa da delaleti kati değildir. Yani bütün zamanlarda ve bütün mekanlarda yaşayan gayrimüslimleri içine almaz; bilakis onların içinden belirli vasıflara sahip olan kişilere mahsustur. Bu yüzden bütün gayrimüslimleri aynı kefeye koyup tamamına karşı aynı muameleyi yapmak doğru değildir. “Kitap ehlinin hepsi bir değildir: Onlardan geceleri secdeye kapanarak Allah’ın ayetlerini okuyup duranlar vardır; bunlar Allah’a ve ahiret gününe inanır, kötülükten meneder, iyiliklere koşarlar. İşte onlar iyilerdendir.” (Al-i İmran, 3/113) ayeti de onların tamamının aynı olmadığını gösterir.

O halde ayet-i kerimelerde dost edinilmesi ve sevilmesi yasaklanan gayrimüslimler kimlerdir? Esasında yukarıya aldığımız ayetlerin bir kısmında söz konusu kimselerin vasıfları tafsilatlı olarak zikredilmiştir. Bunların bazı ayırıcı vasıfları şunlardır: Allah’a ve Müslümanlara düşmanlık yapmaları, dinlerinden ötürü Müslümanlarla savaşmaları, onları yurtlarından çıkarmaları veya buna yardım etmeleri, ikiyüzlülük yaparak Müslümanları aldatmaları, Müslümanlara zarar vermek için sürekli fırsat kollamaları, Müslümanları dinlerinden uzaklaştırmak için gayret etmeleri, İslam’ı alay ve eğlence konusu yapmaları.

Nitekim şu âyet-i kerime de bu gibi kötü vasıflara sahip olmayan gayrimüslimlerle iyi geçinilmesi gerektiğini açıkça beyan etmektedir: “Dininizden ötürü sizinle savaşmayan, sizi yerinizden, yurdunuzdan etmeyen kâfirlere gelince, Allah sizi, onlara iyilik etmeden, adalet ve insaf gözetmeden menetmez. Çünkü Allah âdil olanları sever.” (Mümtehine, 60/8)

Âyet-i kerimede Ehl-i Kitabın yiyeceklerinin (boğazladıkları hayvanların) (Al-i İmran, 3/199) ve onların kadınlarıyla evlenmenin mü’minlere helal kılındığının belirtilmesi de (Mâide, 5/5) hem bu yasağın bütün gayrimüslimleri içine almadığını hem de mutlak olmadığını ifade etmektedir. Zira pekala bir insan evlendiği eşini sevecek ve onunla güzel ilişkiler kuracaktır.

Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.s) de Necran Hristiyanlarını Mescid-i Nebevi’de misafir etmiş, gayrimüslimlerin hasta ziyaretine gitmiş, bir Yahudi’nin davetine icabet ederek onun ikram ettiği koyundan yemiş, gayrimüslimlerle ticaret ilişkisine girmiştir. Hatta O, vefat ettiğinde bile zırhı, borcuna mukabil bir Yahudi’nin elinde rehin bulunuyordu. Efendimiz’in Yahudi ve müşriklerle bir arada yaşama adına imzaladığı Medine Vesikası, Mekke döneminde eziyet gören Müslümanları Hristiyan yönetiminde olan Habeşistan’a göndermesi, müşriklerle yaptığı Hudeybiye sulhu, gayrimüslim kabilelere gönderdiği heyetler ve mektuplar, onlardan gelen hediyeleri kabul etmesi, ihtiyaç duyduklarında onlara malî yardımda bulunması gibi onlarla beşerî ilişkilerde bulunduğuna dair daha pek çok misal zikretmek mümkündür.

Efendimiz (s.a.s) kendisi kafir ve müşriklerle sırf küfür ve şirklerinden ötürü alakasını kesmediği gibi başkalarından da böyle bir talep ve istekte bulunmamıştır. Mesela bir gün Hz. Esma henüz Müslüman olmayan annesi ziyaretine geldiğinde Efendimiz’e onunla görüşüp görüşemeyeceğini sormuş ve şu cevabı almıştır: “Evet, hem de akrabalık ilişkilerini gözet ve ona iyi davran.” (Buhari, Edeb 529)

Yasağın İllet ve Sebebi

Öte yandan, “Hükmün müştaka ta’liki mehazi iştikakın illiyetini iktiza eder (Şayet dinî bir hüküm, türemiş bir kelime üzerine bina edilirse o kelimenin türediği kök, hükmün illetini gösterir).” şeklindeki usul kaidesi gayrimüslimlere dair getirilen yasakların mutlak olmadığını gösterir. Şöyle ki ayetlerde dost edinme yasağını bildiren hükümler “Yahudiler, Hristiyanlar, kafirler, münafıklar” gibi lafızlar üzerine bina edilmiştir. Dolayısıyla buradaki yasağın asıl illeti bu kişilerin zikredilen vasıflarıdır.

Buna göre ayetteki yasak, Yahudi ve Hristiyanları Yahudilik ve Hristiyanlıklarında, kafirleri küfründe, münafıkları da nifaklarında dost edinmeyin demektir. O halde güzel olan başka fiillerinden ötürü bu tür insanlarla münasebete geçmek ve onlarla dostluk kurmak mubah olur. Yani bu kişilerin doktorluk, mühendislik, mucitlik, yöneticilik gibi doğrudan dinlerine ait olmayan vasıfları sevilebilir, bunlardan istifade edilebilir. Zira yukarıdaki usul kuralı gereğince bu gibi nitelikler nehyin dışında kalmış olur.

Bu durumda böyle bir yasak “din temelli bir dostluğa” münhasır kalır. Onlar dinî inanç ve düşünceyi düşmanlık sebebi haline getirdikleri için Kur’an da bu konuda inananları uyarmıştır. Yani Kur’an’ın asıl tavrı şahıslara değil onların sahip oldukları vasıflara yöneliktir. Nitekim Müslümanlar da pek çok ayet-i kerimede bir kısım kötü sıfatlarından ötürü şiddetle ikaz edilmiş ve kınanmışlardır. Dolayısıyla güzel vasıflara ve insanî ilişkilere dayalı ilişkiler kurmakta bir engel yoktur.

Zamanın Tefsiri

Bediüzzaman Hazretleri şu izahlarıyla meselenin farklı bir boyutuna dikkat çeker: 

“Asr-ı Saadet’te, İslâmiyet, din ve inanç sahasında muazzam ve muhteşem bir inkılap meydana getirmiş, bütün zihinleri din noktasına çevirmişti. Dostluklar ve düşmanlıklar bu daire içinde gerçekleşiyordu. Onun için Yahudi ve Hıristiyanlara o zaman birisinin dostluğu, inanç olarak değerlendirildiği için, münafıklık manasını akla getiriyordu. Ama artık şu asırda, dünya büyük bir değişiklik geçirmiş, akıl ve zihinler din ve inançtan ziyade medeniyete, ilerlemeye, ticarete ve dünya işlerine odaklanmıştır. Zaten onların büyük çoğunluğu da dinlerine bağlı değillerdir. Onun için medeniyet, fen, teknik, ticaret ve sanat alanlarında irtibata geçmek için dostluk ve diyaloglar kurmamızın bir sakıncası yoktur.”

Günümüzde yaşanan değişimi ve bunun hükümlere olan etkisini anlama adına Bediüzzaman’ın bu izahları oldukça önemlidir. Zira yine onun tabiriyle en büyük müfessir olan zamanın ayetlerin yorumlanmasında çok önemli bir payı vardır. Ayetleri indiği zamanın sosyopolitik şartlarına göre anlamaya ve günümüzün sosyal gerçekliğine göre yorumlamaya çalışmanın doğrudan tarihselcilikle bir ilgisi olmadığını da burada belirtmekte fayda var.

Gayrimüslimlerle ilişkileri düzenleyen ayetlerin asıl maksadının dinin korunması olduğunu ifade etmiştik. Elbette Müslümanlar, İslam’ı boğmak için fırsat bekleyen düşmanlara yardım etmemeli, destek olmamalı ve onlarla samimi dostluk ilişkilerine girmemelidirler. Fakat bu tür ayetlerden hareketle bütün gayrimüslimleri “düşman” ilan etmek, onlarla kurulmaya çalışılan diyalog ve hoşgörü çalışmalarının karşısında durmak tek kelimeyle Müslümanların kendi idam fermanlarına imza atmaları demektir.

Her geçen gün küreselleşen, toplumun her alanında çoğulculuğun hâkim olduğu, İslam’ın şiddet ve terörle özdeşleştirildiği, İslamifobia’nın sürekli tırmandığı/tırmandırıldığı bir dünyada bu tür katı ve radikal tavırlar, İslam’a ve Müslümanlara çok ciddi zarar verecektir. Özü sevgi, barış ve hoşgörü olan İslam’ın yanlış anlaşılmasına sebep verecektir. Müslümanlarla ilgili yanlış algıları daha da pekiştirecek, İslam aleyhine propaganda yürüten bir kısım odaklara da malzeme sağlayacaktır.

Geçmiş asırlarda devletler arası ilişkiler savaş kurallarına göre belirleniyordu. Savaşların arkasındaki en büyük motivasyon kaynağını da din oluşturuyordu. Bütün dünya darulharp ve darulislam şeklinde ikiye ayrılmıştı. Din, devlet ve siyasetle iç içeydi. Hayata anlam veren, davranışları yönlendiren neredeyse tek değer dindi. Farklı devlet ve milletlerin arasındaki sınırlar oldukça belirgindi. 

Müslümanların bağımsızlığının korunması, gayrimüslimlerden gelebilecek muhtemel bir kısım tehdit ve tehlikelerin bertaraf edilmesi adına, onlarla kurulacak ilişkiler oldukça önemliydi.

Günümüzde insanlık bilim ve teknikteki gelişmeler sayesinde önü alınamaz, değiştirilemez ve durdurulamaz bir değişim sürecine girmiştir. Artık insanların “dünya vatandaşı” olacağı bir döneme doğru gidilmektedir. İnsanlığın bu kadar iç içe girdiği, evrensel bir kısım değerlerin ortaya çıkmaya başladığı ve hümanist felsefenin önem kazandığı bir dünyada Müslümanların düşüncelerini ve hareket tarzlarını bir kere daha gözden geçirmelerine; Kur’ân’ı yaşadıkları çağın ruhuna uygun olarak anlayıp tatbik etmelerine şiddetle ihtiyaç vardır.

Elbette yukarıda zikredilen bu Kur’ânî düsturlar, İslam aleyhine entrikalar çeviren, Müslümanlara düşmanlık yapan kötü niyetli kimselere karşı her zaman geçerlidir. Fakat  Müslümanların içine kapanması ve gayrimüslim dünyadan soyutlanması da hiçbir şekilde İslam’ın bir emri olamaz. Bilakis bu tarz yaklaşımlar İslam’ın ve zamanın ruhundan uzak kalmanın birer neticesidir.

Farklı din ve kültürlerden insanlarla iç içe yaşamak durumunda kalan günümüz Müslümanları, mutlaka İslam’ın şefkat, adalet, cömertlik, güvenilirlik, dürüstlük gibi değerlerini temsil etmeli, dünyanın daha huzurlu ve yaşanılabilir bir yer haline gelmesi ve insanlığın ortak problemlerinin halledilebilmesi adına farklı din mensuplarıyla diyalog faaliyetleri yürütmeye, işbirliği yapmaya ve ortak projeler geliştirmeye hazır olmalıdırlar.

Yüksel Çayıroğlu

tr724

The "Muslim World"

By Cemil Aydin
Full version if this article is originally published as What is Muslim World? by aeon.co on 1 August 2018.

Nearly a fifth of the way into the 21st century, however, Pan-Africanism and Pan-Asianism seems to have vanished but Pan-Islamism and the ideal of Muslim world solidarity survives. Why? The answer lies in the final stages of the Cold War. It was in the 1980s that a new Muslim internationalism emerged, as part of a rising political Islam. It was not a clash between the primordial civilisational traditions of Islam and the West, or a reassertion of authentic religious values. It wasn’t even a persistence of early 20th-century Pan-Islamism, but rather a new formation of the Cold War. A Saudi-US alliance began promoting the idea of Muslim solidarity in the 1970s as an alternative to the secular Pan-Arabism of the Egyptian president Gamal Abdel Nasser, whose country allied with the Soviet Union. Any ideas of an ‘Islamic’ utopia would have floundered if not for the failures of many post-colonial nation-states and the subsequent public disillusionment of many Muslims.

The notion that Pan-Islamism represents authentic, ancient, repressed Muslim political values in revolt against global Westernisation and secularisation was initially a paranoid obsession of Western colonial officers, but recently it comes mainly from Islamists. Western pundits and journalists have erred in accepting at face value Islamist claims about Islam’s essential political values. The kind of Islamism that’s identified with Egypt’s Muslim Brotherhood or Ruhollah Khomeini’s Iran did not exist before the 1970s. None of the Indian Muslims meeting Wilson, nor the late Ottoman-era caliphs, were interested in imposing Sharia in their society. None of them wanted to veil women. On the contrary, the first Pan-Islamist generation was highly modernist: they were proponents of the liberation of women, racial equality and cosmopolitanism. Indian Muslims, for example, were very proud that the Ottoman caliph had Greek and Armenian ministers and ambassadors. They also wanted to see the British Crown appointing Hindu and Muslim ministers and high-level officials in their governments. None would have desired or predicted the separation of Turks and Greeks in Ottoman lands, Arabs and Jews in Palestine, and Muslims and Hindus in India. Only the basic form of early 20th-century Pan-Islamism survives today; the substance of it has, since the 1980s, transformed completely.

The fact that both Lewis and Osama bin Laden spoke of an eternal clash between a united Muslim world and a united West does not mean it is a reality. Even at the peak of the idea of global Muslim solidarity in the late 19th century, Muslim societies were divided across political, linguistic and cultural lines. Since the time of prophet Muhammad’s Companions in the seventh century, hundreds of diverse kingdoms, empires and sultanates, some in conflict with each other, ruled over Muslim populations mixed with others. Separating Muslims from their Hindu, Buddhist, Christian and Jewish neighbours, and thinking of their societies in isolation, bears no relationship to the historical experience of human beings. There has never been, and could never be, a separate ‘Muslim world’.

All the new fascist Right-wing anti-Muslim groups in Europe and the US obsesses over Ottoman imperial expansion in eastern Europe. They see the Ottoman siege of Vienna of 1683 as the Islamic civilisation’s near-takeover of ‘the West’. But in the Battle of Vienna, Protestant Hungarians allied with the predominantly Muslim Ottoman empire against the Catholic Habsburgs. It was a complex conflict between empires and states, not a clash of civilisations.

The Hindu nationalism of India’s prime minister Narendra Modi promotes the idea of an alien Mughal empire that invaded India and ruled over Hindus. But Hindu bureaucrats played a vital role in India’s Mughal empire, and Mughal emperors were simply empire-builders, not zealots of theocratic rule over different faith communities. There are also Muslims today who look back at the Mughal empire in India as an instance of Muslim domination over Hindus. It is notable and important that anti-Muslim Western propaganda and Pan-Islamic narratives of history resemble one another. They both rely on the civilisational narrative of history and a geopolitical division of the world into discrete ahistorical entities such as black Africa, the Muslim world, Asia and the West.

Contemporary Pan-Islamism also idealises a mythical past. According to Pan-Islamists, the ummah, or worldwide Muslim community, originated at a time when Muslims were not humiliated by racist white empires or aggressive Western powers. Pan-Islamists want to ‘make the ummah great again’. Yet the notion of a golden age of Muslim political unity and solidarity relies on amnesia about the imperial past. Muslim societies were never politically united, and there were never homogeneous Muslim societies in Eurasia. None of the Muslim dynasty-ruled empires aimed to subjugate non-Muslims by pious believers. Like the Ottoman, Persian or Egyptian monarchs of the late 19th century, they were multi-ethnic empires, employing thousands of non-Muslim bureaucrats. Muslim populations simply never asked for global ummah solidarity before the late 19th-century moment of racialised European empires.

The term ‘the Muslim world’ first appeared in the 1870s. Initially, it was European missionaries or colonial officers who favoured it as a shorthand to refer to all those between the ‘yellow race’ of East Asia and the black race in Africa. They also used it to express their fear of a potential Muslim revolt, though Muslim subjects of empire were no more or less rebellious to their empires than Hindu or Buddhist subjects. After the great Indian Rebellion of 1857, when both Hindus and Muslims rose up against the British, some British colonial officers blamed Muslims for this uprising. William Wilson Hunter, a British colonial officer, questioned whether Indian Muslims could be loyal to a Christian monarch in his influential book, The Indian Musalmans: Are They Bound in Conscience to Rebel Against the Queen? (1871). In reality, Muslims were not much different from Hindus in terms of their loyalty as well as their critique of the British empire. Elite Indian Muslims, such as the reformist Syed Ahmad Khan, wrote angry rebuttals to Hunter’s allegations. But they also accepted his terms of debate, in which Muslims were a distinct and separate category of Indians.

The growth of European nationalisms also found a useful enemy in Muslims, specifically the Ottoman sultan. In the late 19th century, Greek, Serbian, Romanian and Bulgarian nationalists all began to depict the Ottoman sultan as a despot. They appealed to British liberals to break the Ottoman-British alliance on behalf of a global Christian solidarity. Anti-Ottoman British liberals such as William Gladstone argued that Christian solidarity should be important for British decisions with regard to the Ottoman empire. It is in that context that the Ottoman sultan referred to his spiritual link with Indian Muslims, to argue for a return to an Ottoman-British alliance thanks to this special connection between these two big Muslim empires.

In his influential book The Future of Islam (1882), the English poet Wilfrid Scawen Blunt argued that the Ottoman empire would eventually be expelled from Europe, and that Europe’s crusading spirit would turn Istanbul into a Christian city. Blunt also claimed that the British empire, lacking the hatred of Muslims of the Austrians, the Russians or the French, could become the protector of the world’s Muslim populations in Asia. In patronising and imperial ways, Blunt seemed to care about the future of Muslims. He was a supporter and friend of leading Muslim reformists such as Al-Afghani and Muhammad Abduh, and served as an intermediary between European intellectual circles and Muslim reformists.

Around the same time that Blunt was writing, the influential French intellectual Ernest Renan formulated a very negative view of Islam, especially in regard to science and civilisation. Renan saw Islam as a Semitic religion that would impede the development of science and rationality. His ideas symbolised the racialisation of Muslims via their religion. Of course, Renan was making this argument in Paris, which ruled over large parts of Muslim North Africa and West Africa. His ideas helped to rationalise French colonial rule. Al-Afghani and many other Muslim intellectuals wrote rebuttals of Renan’s arguments, while being supported by Blunt. But Renan enjoyed more success in creating a distracting narrative of a separate Islamic civilisation versus a Western, Christian civilisation.

European elites’ claims of a Western civilising mission, and the superiority of the Christian-Western civilisation, were important to the colonial projects. European intellectuals took up vast projects of classifying humanity into hierarchies of race and religion. It was only in response to this chauvinistic assertion that Muslim intellectuals fashioned a counter-narrative of Islamic civilisation. In an attempt to assert their dignity and equality, they emphasised the past glory, modernity and civility of ‘the Muslim world’. These Muslim opponents of European imperial ideology – of the white race’s civilisational superiority over Muslims and other coloured races – were the first Pan-Islamists.

During the early 20th century, Muslim reformers began to cultivate a historical narrative that emphasised a shared civilisation, with a golden age in Islamic science and art, and its subsequent decline. This idea of a holistic Muslim history was a novel creation fashioned directly in response to the idea of a Western civilisation and the geopolitical arguments of Western/white racial unity. Like the early generation of Pan-African and Pan-Asian intellectuals, Muslim intellectuals responded to European chauvinism and Western orientalism with their own glorious history and civilisation. Throughout the 20th century, the great Muslim leaders such as Turkey’s Mustafa Kemal Atatürk, Nasser in Egypt, Iran’s Mohammad Mosaddeq and Indonesia’s Sukarno were all secular nationalists, but all of them needed and used this notion of a glorious history of Muslim civilisation to talk back against ideologies of white supremacy. Nationalism eventually triumphed, and during the 1950s and ’60s the idea of Islam as a force in world affairs also faded from Western journalism and scholarship.

Pan-Islamic ideologies did not resurface again until the 1970s and ’80s, and then with a new character and tone. They returned as an expression of discontent with the contemporary world. After all, gone were the heady days of mid-20th-century optimism about modernisation. The United Nations had failed to solve existential issues. Post-colonial nation-states had not brought liberty and prosperity to most of the world’s Muslims. Meanwhile, Europe, the US and the Soviet Union showed little concern for the suffering of Muslim peoples. Islamist parties such as the Muslim Brotherhood in Egypt and Jamaat-e-Islami in Pakistan appeared, maintaining that the colonisation of Palestine and the tribulations of poverty required a new form of solidarity.

The Iranian Revolution of 1979 proved a historic moment. To condemn the status quo, Khomeini appealed to this new form of Pan-Islamism. Yet, his Iran and its regional rival Saudi Arabia both privileged the national interests of their states. So there has never been a viable federative vision of this new Pan-Islamic solidarity. Unlike Pan-Africanism, which idealised black-skinned populations living in solidarity within post-colonial Africa, Pan-Islamism rests on a sense of victimhood without a practical political project. It is less about real plans to establish a Muslim polity than about how to end the oppression and discrimination shared by an imagined global community.

The calls for global Muslim solidarity can never be understood by looking at religious texts or Muslim piety. It is developments in modern intellectual and geopolitical history that have generated and shaped Pan-Islamic views of history and the world. Perhaps their crucial feature is the idea of the West as a place with its own historical narrative and enduring political vision of global hegemony. The Soviet Union, the US, the EU – all the global Western projects of the 20th century imagine a superior West and its hegemony. Early Pan-Islamic intellectuals developed Muslim narratives of a historical global order as a strategy to combat imperial discourses about their inferiority, which suffused colonial metropoles, orientalist writings and European social sciences. There simply could not be a Pan-Islamic narrative of the global order without its counterpart, the Western narrative of the world, which is equally tendentious as history.

Ideas of Western and Islamic worlds seem like enemies in the mirror. We should not let the colonisers of the late-19th century set the terms of today’s discussion on human rights and good governance. As long as we accept this tendentious opposition between ‘the West’ and ‘the Muslim world’, we are still captives to colonisation and the failures of decolonisation. In simply recognising and rejecting these terms of discussion, we can be free to move forward, to think about one another and the world in more realistic and humane ways. Our challenge today is to find a new language of rights and norms that is not captive to the fallacies of Western civilisation or its African, Asian and Muslim alternatives. Human beings, irrespective of their colour and religion, share a single planet and a connected history, without civilisational borders. Any forward path to overcome current injustices and problems must rely on our connections and shared values, rather than civilisational tribalism.

How the Inkas governed, thrived and fell without alphabetic writing

Between the 1430s and the arrival of the Spanish in 1532, the Inkas conquered and ruled an empire stretching for 4,000 kilometres along the spine of the Andes, from Quito in modern Ecuador to Santiago in Chile. Known to its conquerors as Tahuantinsuyu – ‘the land of four parts’ – it contained around 11 million people from some 80 different ethnic groups, each with its own dialect, deities and traditions. The Inkas themselves, the ruling elite, comprised no more than about one per cent.

Almost every aspect of life in Tahuantinsuyu – work, marriage, commodity exchange, dress – was regulated, and around 30 per cent of all the empire’s inhabitants were forcibly relocated, some to work on state economic projects, some to break up centres of resistance. Despite the challenges presented by such a vertical landscape, an impressive network of roads and bridges was also maintained, ensuring the regular collection of tribute in the capacious storehouses built at intervals along the main highways. These resources were then redistributed as military, religious or political needs dictated.

All this suggests that the Sapa Inka (emperor) governed Tahuantinsuyu both efficiently and profitably. What’s more, he did so without alphabetic writing, for the Inkas never invented this. Had they been left to work out their own destiny, this state of affairs might well have continued for decades or even centuries, but their misfortune was to find themselves confronted by both superior weaponry and, crucially, a culture that was imbued with literacy. As a result, not only was their empire destroyed, but their culture and religion were submerged.

Instead of writing, the Inkas’ principal bureaucratic tool was the khipu. A khipu consists of a number of strings or cords, either cotton or wool, systematically punctuated with knots, hanging from a master cord or length of wood; pendant cords might also have subsidiary cords. The basis of khipu accounting practice was the decimal system, achieved by tying knots with between one and nine loops to represent single numerals, then adding elaborations to designate 10s, 100s or 1,000s. By varying the length, width, colour and number of the pendant cords, and tying knots of differing size and type to differentiate data, the Inkas turned the khipu into a remarkably versatile device for recording, checking and preserving information.

The main uses to which khipus were put were, firstly, to record births, deaths and movements of people, thereby providing an annual census upon which local labour, military and redistributive assessments could be made. They were also used to count commodities, especially the tribute payable by conquered provinces such as maize, llamas and cloth (there was no coinage). Maize, for example, might be represented by a yellow cord, llamas by a white cord, and so on. Early Spanish chroniclers and administrators were astonished at the accuracy of khipu calculations: according to Pedro de Cieza de León, writing in the late 1540s, they were ‘so exact that not even a pair of sandals was missing’.

Training in what anthropologists call ‘khipu literacy’ was compulsory for a specified number of incipient bureaucrats (khipukamayuqs) from each province. For this, they were sent to Cusco, where they also learned the Inka dialect, Quechua, and were schooled in Inka religion. Like most imperial rulers, the Inkas conquered in the name of an ideology, the worship of their chief deity, the Sun, and his child on Earth, the Sapa Inka. Sun-worship was mandatory throughout the empire, and vast resources were allocated to the performance of an annual cycle of festivals and rituals, and to the maintenance of the priests who staffed Tahuantinsuyu’s ubiquitous shrines. However, the Inkas also tolerated local deities, which, if perceived to be efficacious, might be incorporated into the Inka pantheon.

It is hard to see how alphabetic writing would have helped the Inkas to administer Tahuantinsuyu more efficiently: this was not an intensively governed empire but a federation of tribute-paying and politically allegiant provinces. In other spheres of government, such as law, writing would doubtless have made more of a difference, leading perhaps to the development of written law-codes, arguably even a ‘constitution’. But since writing was never developed, imperial rule remained weakly institutionalised, leading to a concentration of power and office, which meant that when the Sapa Inka was removed, there was little to fall back on. 

So when Francisco Pizarro and his 200 or so conquistadores captured the Sapa Inka Atahualpa at Cajamarca on 16 November 1532, Tahuantinsuyu was left headless and disorientated. The confusion that followed was the crucible in which Spain’s New World empire was forged.

The seizure of Atahualpa was preceded by an incident pregnant with significance for the creation of European empires on a global scale. The first Spaniard to approach him after he entered the great plaza at Cajamarca was the Dominican friar Vicente de Valverde, carrying a cross in one hand and a missal in the other. Speaking through an interpreter, he declared that he had come to reveal to Atahualpa the requirements of the Catholic religion, which were contained in the book he was carrying. Atahualpa demanded to see the missal. When handed it, he was initially unable to open it. When he eventually managed to do so, he seemed more impressed by the calligraphy of the text than what it said. After examining it for a while, he angrily hurled it to the ground. This act of blasphemy was the trigger for Pizarro to give the order to attack.

After eight months of captivity, Atahualpa was tried for treason and condemned to death. If he converted to Christianity, he would be garrotted; if not, he would be burned (as a heretic). Since fire would destroy his body, he agreed to accept conversion, and towards nightfall on 26 July 1533 he was led out into the plaza at Cajamarca, tied to a stake and strangled. The last words he heard were those of Friar Valverde instructing him in the articles of the Catholic faith. Atahualpa wanted to preserve his body so that it could be mummified and venerated by his descendants.

Whatever he believed his ‘conversion’ to imply, it was clearly not the monotheism central to Catholic doctrine. Inka religion, which was broadly speaking animistic, acknowledged many gods, ranging from heavenly bodies (Sun, Moon, stars) to topographical features (mountains, rivers, springs) to ancestors, whose earthly remains were venerated to a degree that baffled Europeans – although most of them made little attempt to understand such practices, disparaging them as heathen, folk-magic or simply childish.

Like other Religions of the Book, Catholicism demanded strict adherence to one God, and the rejection of all other deities. Religions based upon books such as the Bible or the Quran, being (literally) prescriptive, were less tolerant than oral religions. Rival belief-systems presented both an opportunity and a threat. Missionaries and evangelists preached conversion, but with them came inquisitors or crusaders, at which point definitions were sharpened, and criteria for inclusion and exclusion delineated. ‘Truth’ acquired a different meaning, less something to be sought after than something to be received: one God, one credo, one book (‘I am the way and the truth and the life. No one comes to the Father except through me’). ‘Reform’ for a book-centred religion did not mean adaptation, but a reversion to fundamentals – the immutable ‘word of God’, as interpreted by the priesthood. Confronted by such certainties, backed by coercive force, the more open-ended, absorbent oral religions of Africa or the Americas were simply overwhelmed.

Nor was this only a matter of religion. The greater ‘law-worthiness’ given to written evidence by literate incomers meant, for example, that customary land-rights and inheritance patterns were similarly overridden. Despite also being colonised by Europeans, societies with written cultures in China, India and the Middle East proved much more resistant to European cultural hegemony than oral societies. The strenuous efforts made in recent times to recover and promote the indigenous heritage of the Americas, Australasia and Africa are testimony in themselves to the degree to which those cultures were submerged, suppressed or derided by Europeans. Their lack of a written tradition was at least partly responsible for this.

Christopher Given-Wilson

This article was originally published at Aeon and has been republished under Creative Commons.

Thomas More

Aziz Kamil Can, tr724

Ütopya’nın yazarı Thomas More’un (1478-1535) hayatına baktığımızda, Rönesans öncesi İngiltere’de yaşananlarla günümüz Türkiye’sinde yaşananların çok da farklı olmadığını görüyoruz.

Thomas More, 23 yaşında girmiş olduğu barodaki konuşmalarla herkesin dikkatini çekmişti. 25 yaşındayken parlamentoya giren More, VII. Henry’nin iplerini elinde tuttuğu diğer parlamenterlere benzemeyecekti. VII. Henry’nin, kızını evlendirmek bahanesiyle koymaya kalktığı ek vergi, More’un yaptığı konuşma sonrasında engellenmiş oldu. VIII. Henry’nin tahta geçmesiyle de bu ünü nedeniyle yargıçlığa atandı.

Desiderius Erasmus (1466-1536), yazdığı bir mektubunda, “hiçbir yargıcın More kadar dürüst olmadığını, onun kadar davayı karara bağlamadığını ve de bu kadar doğru kararlar vermediğini” söylemiştir. Yargıçlığı sırasında kimse ona rüşvet vermeyi göze alamazdı, çünkü en yakınlarını bile kayırmadığını herkes bilirdi.

VII. Henry’nin büyük oğlu Arthur, çocuk denilecek yaşta İspanya Prensesi Aragonlu Catherine ile nikahlandırılmış, bir yıl içinde de ölmüştü. VIII.Henry adıyla tahta geçen kardeşi, siyasi nedenlerden ötürü ağabeyinin dul eşiyle evlendirildi. Ancak günün birinde Anne Boleyn’e tutuldu. Yengesiyle evlenmesinin dinsel yasalara aykırı düştüğü bahanesiyle, boşanarak Anne Boleyn ile evlenmeyi aklına koydu. Bilindiği gibi, Katoliklerin boşanmaları, ancak Papanın nikahı bozmasıyla gerçekleşebilirdi.

Karısından kurtulmaya karar veren VIII. Henry, boşanmasının dinsel yasalara sözde uygun olduğu konusunda Oxford, Cambridge, Paris, Bruges, Bolonya, Padua üniversitelerinden bir çeşit ferman kopardı. Bu “fetva”ları parlamentoda okuttu. Sonra, hem papalığa fena halde öfkelendiği, hem de Katolik Klisesi’nin mallarına göz koyduğu için, “Act Of Supremacy” denilen yasayı çıkardı.

Thomas More, bu gelişmeler üzerine sağlık durumunu bahane ederek zaten zorla kabul ettiği Lord Chancellor’luktan çekildi.

VIII. Henry, kendini Kilise’nin başı yapan özel yasayı üyelere baskı yaparak parlamentodan geçirmekle yetinmemiş, ülkenin ileri gelenlerinin bu yasaya boyun eğecekleri konusunda açıkça ant içmelerini istemişti. Böyle bir ant ise, Katolik olan, dolayısıyla papayı tüm Hristiyan dünyasının başı sayan Katolik Thomas More’un vicdanına aykırıydı. More bu konuda hiçbir açıklama yapmamış ve düşündüklerini kimseyle paylaşmadığına göre bir suç işlemiş olamazdı. Ancak onun İngiltere’deki etkisini bilen VIII. Henry onun sessiz kalmasını kabul edemiyor, kendisine destek vermeye zorluyordu. Nihayet bu emeli gerçekleşmeyince Thomas More uydurma bir suçlamayla sorguya alındı.

Kral’ı İngiliz Kilisesi’nin başı saymaya yanaşmadığı için, More’u iyice sindirecek bir yol tutmaktan başka çare kalmamıştı artık. More, 1534 yılının Mart ayında, yakın arkadaşı Piskopos Fisher ve başka Katolikler ile birlikte Londra Kulesi’ne kapatıldı. On beş ay yani ölünceye kadar da burada hapis yattı.

More çekildikten sonra, onun yerine Lord Chancellor olan ve beş yıl sonra tıpkı More gibi ölüm cezasına çarptırılan Thomas Cromwell, More’u sorguya çekmiş, Kral’ın merhametli olduğunu, istenileni yapması halinde Kral’ın kendisini hapisten çıkartacağını iletmişti.

More, bu öneriyi nasıl karşıladığını şöyle anlatır: 

“Ant içip bu yasaya boyun eğenleri suçlamıyorum. Ama kendim aynı şeyi yaparsam, ruhumun sonsuza dek lanetleneceğine inanmaktayım… Bana tüm dünyayı bağışlasalar bile, dünya işlerine artık karışmayacağım… Artık aklım fikrim bu dünyadan kurtulmakta… Hiç kimseye kötülük etmiyorum, hiç kimse için kötü söylemiyorum, kötü düşünmüyorum herkesin iyiliğini istiyorum. Bir insanın yaşayabilmesi için bu yetmiyorsa yemin ederim ki yaşamakta gözüm yok… Onun için Kral, şu benim zavallı bedenime canının istediğini yapsın.”

Lord Chancellor’luktan çekildikten sonra, onun yoksul kalacağını bilen piskoposlar ve rahipler, Katolik Kilisesi’ni savunan yazılarını ödüllendirmek amacıyla 5000 İngiliz lirası toplamış, bunu More’a vermek istemişlerdi. Ama o, 16.yy’da büyük bir servet sayılan bu paranın meteliğine dokunmaya bile yanaşmamıştı. Oysa o sıralarda ailesi öylesine yoksuldu ki, odunları olmadığından Chelsea’deki evin bir tek odasında oturuyor ve bahçelerden topladıklarını yakarak ısınmaya çalışıyorlardı.

More, hapse girdiği ilk aylarda, Kral’ı İngiliz Kilisesi’nin başı yapan yasaya yemin etmeyi iki kez reddetti. İki ağzı da keskin bir kılıca benzetmişti bu yasayı: “İnsan buna evet derse, ruhunu;  hayır derse bedenini yitirecekti.” More ise, ruhunu yok etmektense, bedenini yok etmeye çoktan razıydı. Sorguya çekilirken, “Anlayın bunu” demişti “her yurttaşın, her şeyden önce kendi vicdanına, kendi ruhuna saygı göstermesi gerekir.”

Bu sessiz direniş karşısında, More’u mahkeme önüne çıkarmaktan başka çare kalmamıştı artık.  Thomas Cromwell’in elinde birer kukla olan yargıçlar, “Kralın Savcısı” Sir Richard Rich’i yalancı tanık olarak kullanmışlardı.

Roper’in anlattığına göre, Londra Kulesi’nde More’un kitapları bağlanıp götürülürken, Kral’ın resmi temsilcisi olan bu adam, More ile sözde dostça tartışmış, onu kandırmaya çalışmıştı. “Siz bilgili, akıllı bir adamsınız, ülkenin yasalarını da biliyorsunuz. Eğer parlamento beni kral ilan ederse, siz beni kral kabul eder misiniz?” diye sormuştu. More buna evet deyince, “Peki”demişti Rich, “ya parlamento beni papa ilan ederse, siz bunu kabul etmez misiniz?” More, bu soruya başka bir soruyla karşılık vermişti: “Tutalım ki, parlamento bir yasa çıkardı Tanrı Tanrı değildir diye. Siz Bay Rich, Tanrı’yı yok mu sayacaksınız o zaman?” Rich, böyle bir yasanın hiçbir parlamentodan geçmeyeceğini Söyleyince More, “Tanrı Tanrı değildir diyemeyen parlamento, Kral’ı da Hristiyan Kilisesi’nin başı yapamaz” demişti.

More‘un bu sözlerini gerçek amacından saptırıp bozarak anlatan bu yalancı tanığın yardımıyla yargıçlar, Thomas More’u ölüme götürecek olan yasal hileyi buldular. Onu, “kötü bir amaç uğruna haince ve şeytanca” davranmakla suçladılar. Jüri, sadece on beş dakika süren bir görüşmeden sonra More‘un suçlu olduğuna karar verince Başyargıç Audcley, onun ölüm cezasına çarptırıldığını bildirdi.

Sir Thomas More, ancak o zaman konuştu: “Beni mahkum etmeye karar verdiğinizi görüyorum. Onun için şimdi, vicdanıma uyarak, açıkça ve canımın istediği gibi konuşacağım”dedikten sonra, Kral’ın çıkardığı yasanın, Tanrı’nın da, Kilise’nin de yasalarına ters düştüğünü anlattı.

İngiltere’nin tüm parlamento üyelerinin, en dini bütün ve bilgili Katoliklerinin bu yasaya karşı koymadıkları ileri sürülmüştü. More gibi düşünenler, İngiltere’de azınlıktaydı belki. Ama More, Hristiyan dünyasını bir bütün olarak görüyordu ve vicdanını bir tek ülkenin verdiği karara bağlamak zorunda değildi. Tek başına Londra kenti, tüm İngiltere’de geçerli sayılabilecek bir yasa çıkaramayacağı gibi, İngiltere de yeryüzünde tüm Hristiyan ülkeleri adına bir yasa çıkaramazdı.

More bunları açıkladıktan sonra, kendisini yargılayanlara şunu da söyledi: “Sizler, Lord Hazretleri, yeryüzünde benim yargıçlarım olup beni ölüm cezasına çarptırdınız. Ama ben, gökyüzünde hepinizle sevinç içinde yeniden buluşabilmek için candan dua edeceğim yine de.”

Ölüm karşısındaki yiğitliğine, düşmanları bile hayran kalacaklardı. Bu düşmanlardan biri ve More’un çağdaşı olan tarihçi Edward Hall, More’un, “Kellesi uçmakla insanın başına felaket gelmez” dediğini aktarmış ve “Kellesi uçacağı sıradaki davranışı, bu söylediğine gerçekten inandığını kanıtlar” demişti.

Kimine göre bir bölümünü de Shakespeare’in kaleme aldığı Sir Thomas More oyununda, Katolik dini uğruna kendini kurban eden bir adamın, ölümünden yarım yüzyıl sonra, Protestanlığı artık tamamıyla benimsemiş bir ülkede böylesine yüceltilmesi, More’un büyük ününün kanıtıdır.

Ütopya’nın yeni bir çevirisini yapan Paul Turner’e göre More, söz ve düşünce özgürlüğünden yoksun bir İngiltere’de, düşüncenin bir suç sayılamayacağına inandığı için ölümü göze aldı.

More üstüne önemli bir kitap yazan R.W. Chambers’e göre ise, o yalnız Katolik Kilisesi’nin birliği uğruna değil, insanların inanmadıkları şeylere yalan yere yemin etmemeleri uğruna, yani vicdan özgürlüğü uğruna öldü.

Zorba Kral ve More ilişkisi, sanırım günümüz Türkiye’sini çok iyi resmediyor. Hukuk ve adaletten ayrılmayacağı düşünülen binlerce hakimin, zorbanın savcıları ve kukla hakimleri tarafından yine meslektaşları olan yalancı tanıkların ifadeleriyle keyfi olarak suçlanıp cezaevlerine alınması; vicdan, inanç ve ifade özgürlüğünden taviz vermeyen yüzbinlerce insanın More hikayesinde olduğu gibi vatan haini ilan edilmesi ve kimisinin öldürülmesi, 500 yıl sonra da zorba anlayışın devam ettiğini gösteriyor.

Fakat o gün hain ilan edilen More, bugün hem Protestan hem Katolik ve hem de Hristiyanlık dışındaki dünyada takdir görürken, zorbalar da lanet uygulamaları ile anılıyorlar. Değer miydi birkaç yıllık saltanat için onca zulme.

(Kaynak: Thomas MORE, Ütopya, Hasan Ali Yücel Klasikler Dizisi, Çevirenler: Sabahattin Eyüboğlu, Vedat Günyol, Mine Urgan, İş Bankası Yayınları, 16.Basım).

The Hindsight Fallacy and The Rise of Christianity

“Every point in history is a crossroads. A single travelled road leads from the past to the present, but myriad paths fork off into the future. Some of those paths are wider, smoother and better marked, and are thus more likely to be taken, but sometimes history – or the people who make history – takes unexpected turns.

At the beginning of the fourth century AD, the Roman Empire faced a wide horizon of religious possibilities. It could have stuck to its traditional and variegated polytheism. But its emperor, Constantine, looking back on a fractious century of civil war, seems to have thought that a single religion with a clear doctrine could help unify his ethnically diverse realm. He could have chosen any of a number of contemporary cults to be his national faith – Manichaeism, Mithraism, the cults of Isis or Cybele, Zoroastrianism, Judaism and even Buddhism were all available options. Why did he opt for Jesus? Was there something in Christian theology that attracted him personally, or perhaps an aspect of the faith that made him think it would be easier to use for his purposes? Did he have a religious experience, or did some of his advisers suggest that the Christians were quickly gaining adherents and that it would be best to jump on that wagon? Historians can speculate, but not provide any definitive answer. They can describe how Christianity took over the Roman Empire, but they cannot explain why this particular possibility was realised.

What is the difference between describing ‘how’ and explaining ‘why’? To describe ‘how’ means to reconstruct the series of specific events that led from one point to another. To explain ‘why means to find causal connections that account for the occurrence of this particular series of events to the exclusion of all others.

Some scholars do indeed provide deterministic explanations of events such as the rise of Christianity. They attempt to reduce human history to the workings of biological, ecological or economic forces. They argue that there was something about the geography, genetics or economy of the Roman Mediterranean that made the rise of a monotheist religion inevitable. Yet most historians tend to be sceptical of such deterministic theories. This is one of the distinguishing marks of history as an academic discipline – the better you know a particular historical period, the harder it becomes to explain why things happened one way and not another. Those who have only a superficial knowledge of a certain period tend to focus only on the possibility that was eventually realised. They offer a just-so story to explain with hindsight why that outcome was inevitable. Those more deeply informed about the period are much more cognisant of the roads not taken.

In fact, the people who knew the period best – those alive at the time – were the most clueless of all. For the average Roman in Constantine’s time, the future was a fog. It is an iron rule of history that what looks inevitable in hindsight was far from obvious at the time. Today is no different. Are we out of the global economic crisis, or is the worst still to come? Will China continue growing until it becomes the leading superpower? Will the United States lose its hegemony? Is the upsurge of monotheistic fundamentalism the wave of the future or a local whirlpool of little long-term significance? Are we heading towards ecological disaster or technological paradise? There are good arguments to be made for all of these outcomes, but no way of knowing for sure. In a few decades, people will look back and think that the answers to all of these questions were obvious.

It is particularly important to stress that possibilities which seem very unlikely to contemporaries often get realised. When Constantine assumed the throne in 306, Christianity was little more than an esoteric Eastern sect. If you were to suggest then that it was about to become the Roman state religion, you’d have been laughed out of the room just as you would be today if you were to suggest that by the year 2050 Hare Krishna would be the state religion of the USA. In October 1913, the Bolsheviks were a small radical Russian faction. No reasonable person would have predicted that within a mere four years they would take over the country. In AD 600, the notion that a band of desert-dwelling Arabs would soon conquer an expanse stretching from the Atlantic Ocean to India was even more preposterous. Indeed, had the Byzantine army been able to repel the initial onslaught, Islam would probably have remained an obscure cult of which only a handful of cognoscenti were aware. Scholars would then have a very easy job explaining why a faith based on a revelation to a middle-aged Meccan merchant could never have caught on.

New Religions ?

Jon Emont, www.theatlantic.com

State persecution, aided by religious authorities, is in fact a major reason why new faiths fail in parts of the world where government polices religious doctrine. “New religions have always existed; they are an organic phenomenon like weeds in a garden. In some societies they are considered weeds and will be uprooted; in other societies they will be allowed to grow and take root and become plants,” said Palmer, the scholar of new religion. 

**

Even new faiths originating in countries with tolerant and non-repressive governments have a difficult time gaining significant traction. Palmer wrote a book on Raëlism, a religious movement founded in France in the mid 1970s by Claude Vorilhon, a former French race car driver whose faith held that humans were “scientifically” created by aliens millennia ago. The religion states that the aliens have decided to leave human beings to their own devices, but that once “embassies” are built to welcome back the aliens, the aliens will help advance human technology and even contribute to human immortality. Raëlism has gone international, with active membership in North America, Europe, and Japan, but it’s only a minor faith, with followers numbered in the thousands rather than the millions.                                                                                                         



Scientology, another faith that believes aliens had a deep influence on the human condition (they deposited their humanity-haunting souls here after a hydrogen-bomb powered volcanic explosion 75 million years ago) has claimed to have around 10 million members worldwide. But Scientology has struggled recently, as former high-level members of the faith described the immense sums of money required to advance within the Church hierarchy, as well as threatening actions the Church takes against dissenters. The faith’s founder, science fiction writer L. Ron Hubbard, aggressively recruited Hollywood celebrities to promote the faith in a successful bid to generate publicity. But despite all the glitz and glam, many celebrities once linked to Scientology have disavowed it. All signs point to a declining membership, and today the faith is independently estimated to have as few as 50,000 members worldwide.

Not all new faiths fall flat on their faces, however. Santa Muerte—Our Lady of Holy Death—is the rare example of a new religious movement that appears to be steadily gaining followers in the Americas. The Lady, represented as a female skeleton, is believed to have power over life and death. She’s become popular among people living in parts of Latin America and North America ravaged by drug violence, who can pray to her for things that it would be inappropriate to request of Jesus—such as revenge, or that a drug shipment arrives safely. Andrew Chesnut, an author who has written a book about the vibrant new faith, suggests that as many as 10 million people may worship Santa Muerte, though as with most new religious movements numbers are difficult to verify, and other scholars I spoke with said that figure may be inflated. “It’s a very informal religious movement, it’s not institutionalized,” said Stefano Bigliardi, an assistant professor at Akhawayn University in Morocco, who spent years researching Santa Muerte in Mexico. Still, the faith has only been above-ground since 2001, suggesting a rapid gain in influence.

Santa Muerte raises another question that comes up in relation to many other new religious movements: How far off from an established religion does a new movement have to veer before it’s considered its own separate religion? Many worshippers of Santa Muerte still attend Mass and consider themselves Catholic, merely praying to Santa Muerte as they might to another saint. Some priests and nuns grudgingly accept their parishioners’ decisions to make offerings to Santa Muerte, but others harshly condemn it. It’s quite clear that the Catholic Church is alarmed by the rise of Santa Muerte, with the Vatican’s representatives condemning worship of her as “blasphemous.” So is Santa Muerte distinct enough from mainstream Catholicism that it should be considered a new religious movement?

For scholars of new religions, there is no easy way to answer this question. Mayer grappled with it in a paper in 2000, when he asked how best to classify Mormons, who say they received new, distinct revelations in the Book of Mormon, but worship Jesus and identify as Christian: “Is it an autonomous new religion, or rather a new tradition within the wider Christian fold? Did it really depart from traditional Christianity as much as Christianity departed from Judaism?” Ultimately, Mayer concluded that there is no foolproof way to determine whether a new movement should be classified as distinct from the old faith tradition, though certain moves, like developing new sets of scripture or radically changing ritual practices, indicate that a new religious movement is making a radical break from the past.

Regardless of how scholars classify it, efforts to stamp out Santa Muerte—the Mexican government has been bulldozing roadside shrines, perhaps out of concern over the faith’s association with narco culture—haven’t been enough to keep it from acquiring a following among marginalized communities in the Americas. Still, even with Santa Muerte’s relative success, 10 million followers is a pittance relative to any of the big four faiths.

**
I asked Palmer if a reason why new faiths typically struggle to gain adherents is that we tend to laugh when we hear claims about fantastic and miraculous events that occur in the present day—such as when Vorilhon, the founder of Raëlism, claimed he learned about humanity’s origins after being abducted by aliens. “This is true,” she said. “We’re capable of accepting Muhammad’s claims of hearing God and Jesus’s claims of being the son of God, because it happened 1,000 or 2,000 years ago. The mist of time lends its authenticity. If someone today says these things, we’ll say he used to be a vacuum salesman or something.”

But the religion scholars I spoke with said that perhaps the biggest reason that new faiths like Scientology, Raëlism or Millah Abraham have failed to take off is the lack of state sponsorship. A major turning point for classical Christianity was when Constantine the Great decided to halt the persecution of Christians in the Empire, instead embracing elements of the faith. Over the next few centuries Christianity became the dominant religion in the Empire. Christianity wasn’t the only major religion to be boosted this way: Islam also spread by the sword, with armies sweeping forth to conquer and convert North Africa and Spain in the centuries after Muhammad’s death. Throughout their history both Buddhism and Hinduism have been powerfully lifted by state patronage.