How the Inkas governed, thrived and fell without alphabetic writing

Between the 1430s and the arrival of the Spanish in 1532, the Inkas conquered and ruled an empire stretching for 4,000 kilometres along the spine of the Andes, from Quito in modern Ecuador to Santiago in Chile. Known to its conquerors as Tahuantinsuyu – ‘the land of four parts’ – it contained around 11 million people from some 80 different ethnic groups, each with its own dialect, deities and traditions. The Inkas themselves, the ruling elite, comprised no more than about one per cent.

Almost every aspect of life in Tahuantinsuyu – work, marriage, commodity exchange, dress – was regulated, and around 30 per cent of all the empire’s inhabitants were forcibly relocated, some to work on state economic projects, some to break up centres of resistance. Despite the challenges presented by such a vertical landscape, an impressive network of roads and bridges was also maintained, ensuring the regular collection of tribute in the capacious storehouses built at intervals along the main highways. These resources were then redistributed as military, religious or political needs dictated.

All this suggests that the Sapa Inka (emperor) governed Tahuantinsuyu both efficiently and profitably. What’s more, he did so without alphabetic writing, for the Inkas never invented this. Had they been left to work out their own destiny, this state of affairs might well have continued for decades or even centuries, but their misfortune was to find themselves confronted by both superior weaponry and, crucially, a culture that was imbued with literacy. As a result, not only was their empire destroyed, but their culture and religion were submerged.

Instead of writing, the Inkas’ principal bureaucratic tool was the khipu. A khipu consists of a number of strings or cords, either cotton or wool, systematically punctuated with knots, hanging from a master cord or length of wood; pendant cords might also have subsidiary cords. The basis of khipu accounting practice was the decimal system, achieved by tying knots with between one and nine loops to represent single numerals, then adding elaborations to designate 10s, 100s or 1,000s. By varying the length, width, colour and number of the pendant cords, and tying knots of differing size and type to differentiate data, the Inkas turned the khipu into a remarkably versatile device for recording, checking and preserving information.

The main uses to which khipus were put were, firstly, to record births, deaths and movements of people, thereby providing an annual census upon which local labour, military and redistributive assessments could be made. They were also used to count commodities, especially the tribute payable by conquered provinces such as maize, llamas and cloth (there was no coinage). Maize, for example, might be represented by a yellow cord, llamas by a white cord, and so on. Early Spanish chroniclers and administrators were astonished at the accuracy of khipu calculations: according to Pedro de Cieza de León, writing in the late 1540s, they were ‘so exact that not even a pair of sandals was missing’.

Training in what anthropologists call ‘khipu literacy’ was compulsory for a specified number of incipient bureaucrats (khipukamayuqs) from each province. For this, they were sent to Cusco, where they also learned the Inka dialect, Quechua, and were schooled in Inka religion. Like most imperial rulers, the Inkas conquered in the name of an ideology, the worship of their chief deity, the Sun, and his child on Earth, the Sapa Inka. Sun-worship was mandatory throughout the empire, and vast resources were allocated to the performance of an annual cycle of festivals and rituals, and to the maintenance of the priests who staffed Tahuantinsuyu’s ubiquitous shrines. However, the Inkas also tolerated local deities, which, if perceived to be efficacious, might be incorporated into the Inka pantheon.

It is hard to see how alphabetic writing would have helped the Inkas to administer Tahuantinsuyu more efficiently: this was not an intensively governed empire but a federation of tribute-paying and politically allegiant provinces. In other spheres of government, such as law, writing would doubtless have made more of a difference, leading perhaps to the development of written law-codes, arguably even a ‘constitution’. But since writing was never developed, imperial rule remained weakly institutionalised, leading to a concentration of power and office, which meant that when the Sapa Inka was removed, there was little to fall back on. 

So when Francisco Pizarro and his 200 or so conquistadores captured the Sapa Inka Atahualpa at Cajamarca on 16 November 1532, Tahuantinsuyu was left headless and disorientated. The confusion that followed was the crucible in which Spain’s New World empire was forged.

The seizure of Atahualpa was preceded by an incident pregnant with significance for the creation of European empires on a global scale. The first Spaniard to approach him after he entered the great plaza at Cajamarca was the Dominican friar Vicente de Valverde, carrying a cross in one hand and a missal in the other. Speaking through an interpreter, he declared that he had come to reveal to Atahualpa the requirements of the Catholic religion, which were contained in the book he was carrying. Atahualpa demanded to see the missal. When handed it, he was initially unable to open it. When he eventually managed to do so, he seemed more impressed by the calligraphy of the text than what it said. After examining it for a while, he angrily hurled it to the ground. This act of blasphemy was the trigger for Pizarro to give the order to attack.

After eight months of captivity, Atahualpa was tried for treason and condemned to death. If he converted to Christianity, he would be garrotted; if not, he would be burned (as a heretic). Since fire would destroy his body, he agreed to accept conversion, and towards nightfall on 26 July 1533 he was led out into the plaza at Cajamarca, tied to a stake and strangled. The last words he heard were those of Friar Valverde instructing him in the articles of the Catholic faith. Atahualpa wanted to preserve his body so that it could be mummified and venerated by his descendants.

Whatever he believed his ‘conversion’ to imply, it was clearly not the monotheism central to Catholic doctrine. Inka religion, which was broadly speaking animistic, acknowledged many gods, ranging from heavenly bodies (Sun, Moon, stars) to topographical features (mountains, rivers, springs) to ancestors, whose earthly remains were venerated to a degree that baffled Europeans – although most of them made little attempt to understand such practices, disparaging them as heathen, folk-magic or simply childish.

Like other Religions of the Book, Catholicism demanded strict adherence to one God, and the rejection of all other deities. Religions based upon books such as the Bible or the Quran, being (literally) prescriptive, were less tolerant than oral religions. Rival belief-systems presented both an opportunity and a threat. Missionaries and evangelists preached conversion, but with them came inquisitors or crusaders, at which point definitions were sharpened, and criteria for inclusion and exclusion delineated. ‘Truth’ acquired a different meaning, less something to be sought after than something to be received: one God, one credo, one book (‘I am the way and the truth and the life. No one comes to the Father except through me’). ‘Reform’ for a book-centred religion did not mean adaptation, but a reversion to fundamentals – the immutable ‘word of God’, as interpreted by the priesthood. Confronted by such certainties, backed by coercive force, the more open-ended, absorbent oral religions of Africa or the Americas were simply overwhelmed.

Nor was this only a matter of religion. The greater ‘law-worthiness’ given to written evidence by literate incomers meant, for example, that customary land-rights and inheritance patterns were similarly overridden. Despite also being colonised by Europeans, societies with written cultures in China, India and the Middle East proved much more resistant to European cultural hegemony than oral societies. The strenuous efforts made in recent times to recover and promote the indigenous heritage of the Americas, Australasia and Africa are testimony in themselves to the degree to which those cultures were submerged, suppressed or derided by Europeans. Their lack of a written tradition was at least partly responsible for this.

Christopher Given-Wilson

This article was originally published at Aeon and has been republished under Creative Commons.

Soğuk Bir Günde Yazarlık

Geçen sene bir kış günü güneş çıkmış, ışığı odama girip masamın üzerine vurarak masamı, odamı ve beni ısıtmıştı. Birkaç egzersizden sonra oturmuş, kısa bir öykü yazmaya başlamıştım. Fakat nihayetinde bir kış günüydü, daha öykünün birinci paragrafını bile yazmadan güneş bulutların arkasında kalmıştı, bense soğuk odamda oturmuş öykü yazmaya devam ediyordum. O kadar iyi bir öyküydü ki hiçbir zaman basılmayacağını bildiğim halde yazmaya devam etmeliydim; nihayet öyküyü yazmayı bitirdiğimde donmuş bir ceset gibiydim. Yüzüm maviydi, soğuktan kaskatı kesilen dudaklarımı güçlükle oynatabiliyordum. Odam bir paket Chesterfield sigarasının dumanıyla doluydu, ama duman bile donmuştu. Dumandan bulutlarına rağmen oda hâlâ çok soğuktu. Bir keresinde yazarken, gidip bir teneke leğen alıp içinde ateş yakmayı düşündüm. Niyetim, kitaplarımın yarım düzinesini yakıp ısınmaktı, böylece yazmaya devam edebilecektim. Eski bir leğen buldum ve odama getirdim, fakat yakmak için kitap bulamadım. Bütün kitaplarım eski ve ucuzdu. Beş yüz kadar kitabım vardı ve çoğunu beş sente almıştım, ama aralarında yakmaya uygun olanları arayınca bulamadım. Çok güzel ateş verecek, ağır, kocaman bir Almanca anatomi kitabı vardı, ama açıp da o güzel dilden bir satır okuyunca, sie bestehen aus zwei Hüftgelenkbeugemuskeln des Oberschenkels, von denen der eine breitere, yapamadım. Elim gitmiyordu. Dili bilmiyordum, okuduklarımdan tek kelime bile anlamıyordum ama nedense yakmak için kullanılamayacak kadar güzel gözüküyordu. Kitap bana beş sente mal olmuştu ve yaklaşık üç kilo ağırlığındaydı; görüyorsunuz ki yakacak odun olarak düşünüldüğünde bile iyi bir alışverişmiş. Sayfalarını yırtıp ateş yakabilmeliydim.

Ama yapamadım. Kitap bin sayfadan fazlaydı, her defasında bir sayfa yakıp, çıkardığı ateşe bakmayı düşünmüştüm, fakat ateşle birlikte yok olacak bütün o yazıları ve kütüphanemden silinecek o ince dili düşününce kitabı yakamadım. Hâlâ da o kitabı saklarım. Büyük yazarları okumaktan yorulunca bu kitabı açar, anlamadığım o dili okurum, während der Kindheit ist sie von birnförmiger Gestalt und liegt vorzugsweise in der Bauchhöle. Böyle bir dilde yazılmış bin sayfayı yakmayı düşünmek düpedüz küstahlık. Üstelik harika resimlerden bahsetmedim bile.

**

Daha sonra, ucuz roman bulur muyum diye etrafa bakınmaya başladım.

Siz de bilirsiniz ki dünya böyle ucuz romanlarla dolu. Her on kitaptan dokuzu değersiz, ucuz ve yapmacık hikâyelerdir. Bu tür kitaplardan benim kütüphanemde de en azından bir düzine olacağını, onları yakıp ısınarak kendi hikâyemi yazabileceğimi düşünmüştüm. Altı kitap seçtim. Altısı birlikte aşağı yukarı Almanca anatomi kitabı kadar ağırdı.

**
“O kadar kötü yazılmıştı ki, bu özelliği onu çekici hale getiriyordu. İlk fırsatta bütün kitabı okumaya karar verdim. Genç bir yazarın kötü yazarlarımızdan öğreneceği çok şey var. Kötü kitapları yakmak çok yıkıcı bir iş, hani neredeyse iyi kitapları yakmaktan daha zararlı.”

**
“Neyse, herhangi bir kitabın tek bir sayfasını bile yakamadım, donarak yazmaya devam ettim. Sadece, bir ateşin neye benzediğini kendime hatırlatmak ve sıcaklık kavramıyla bağlantımı kaybetmemek için arada sırada bir kibrit yakıyordum. Sigara içmek istediğimde üfleyip kibriti söndürmüyor, parmaklarıma gelene kadar yanmasına izin veriyordum.

Olan basitçe şundan ibaret: Kitabın hayattaki yerine, sadece kitap fikrine dahi saygınız, kâğıda ve matbaaya inancınız varsa, herhangi bir kitabın bir sayfasını bile yakamazsınız. Donsanız, kendiniz bir parça yazı yazmaya çalışıyor olsanız bile. Yapamazsınız. Çok zordur.”

William Saroyan: Ünlü olmak gibi bir isteğim yok

Ünlü olmak gibi bir isteğim yok. Ne Pulitzer ne Nobel ne de başka bir ödülün peşindeyim. Burada, uzak Batı’da, San Francisco’nun Carl Caddesi’nde küçük bir odadayım, sıradan insanlara mektup yazıyorum, basit bir dille onlara zaten bildikleri şeyleri anlatıyorum. Sadece kayda geçiriyorum, konudan biraz saptıysam, acelem olmadığından ve kuralları bilmediğimdendir. Tek bir arzum varsa, o da insanların kardeşliğini göstermektir. Bu çok büyük bir laf ve kulağa biraz yapmacık geliyor. İnsan genellikle böyle hamasi bir söz söylemeye çekinir. Kültürlü, bilgiç insanların kendine güleceğinden korkar. Ama ben aldırmıyorum. Kültürlü insanların gülmesini istiyorum. Kültürlü olmak, gülmeye yarar zaten. Irklara inanmam. Hükümetlere inanmam. Hayatı, dünyadaki milyonların aynı anda yaşadığı tek bir hayat olarak görürüm. Henüz herhangi bir dilde konuşmayı öğrenmemiş bebekler dünya üzerindeki tek ulustur, insan ulusu; gerisi sahte gösteriş, bizim medeniyet dediğimiz nefret, korku ve güçlü olma arzusu... Ama bebek bebektir. Ve bebeklerin ağlamalarında insanlığın kardeşliğini bulabilirsiniz. Büyürüz ve bir dilin kelimelerini öğreniriz. Kâinatı, bütün dillerin değil, bildiğimiz dilin vasıtasıyla görürüz. Kâinata bakarken herhangi bir dil kullanmamak da mümkün değildir, örneğin sessizlik yoluyla kâinatı göremeyiz. Ve kendimizi bildiğimiz dile hapsederiz. Biz burada kendimizi İngilizceye ya da Mencken’in deyişiyle Amerikancaya hapsediyoruz. Bütün sonsuzluk, kelimelerimizde. Bir şey başarmak istiyorsam daha evrensel bir dil konuşmalıyım. İnsan kalbi, insanın yazılmamış tarafı, bütün halkların değişmez ortak noktası işte budur.

Kurşunkalem: Yazdıkça küçülmek

Can Bahadır Yüce, Kronos

İnsanın yeryüzündeki serüveni ne kadar ilerlerse ilerlesin bazı buluşlar hiç eskimeyecek: Tekerlek, çatal-kaşık, düğme gibi… Çünkü çoğu kez en kusursuz tasarım en basit olandır.

Kurşunkalemi de zamanı geçmeyecek nesnelerden biri sayabiliriz. İnsan eliyle buluştuğu XVI. yüzyıldan bu yana kurşunkalem medeniyetin görünmez çivilerinden biri oldu.

İlk kurşunkalem İngiltere’de grafit madenleri bulununca yapılmış. Koyun derisine sarılan ya da iple tutturulan grafit çubukların tahta kurşunkalemlere dönüşmesi kolay olmamış. Friedrich Steadtler ahşap kalemi insanlığa armağan ettikten bir yüzyıl sonra rakip markaya adını verecek Kaspar Faber’in kurşunkalemi geniş kitlelere ulaştırdığını biliyoruz. Kurşunun elde edilişinden tepesine silgi kondurulmasına kadar kurşunkalemin uzun tarihi boyunca pek değişmemiş olması nasıl köklü bir buluş olduğunu gösteriyor.

Kurşunkalem denince akla önce tahtadan bir çubuk gelir. Ahşap o denli önemlidir ki gerçek kurşunkalem tutkunları geçen yüzyılda ortaya çıkan mekanik kurşunkalemleri kullanmayı ihanet sayar. (Hak versem de onlardan değilim: Rotring 600’ümü hep elimin uzanacağı mesafede tutarım.) Çünkü “kurşunkalem” denen şey mekanik bir buluş değil, ahşabın ve grafitin kokusunu duyabileceğiniz, kurşunun kâğıdı okşama sesinin kulağınıza müzik gibi geldiği nesnedir.

Basit ve mütevazıdır kurşunkalem. Yazdıkça böbürlenen insanın aksine, yazdıkça küçülür. Japonların dediği gibi, insana ve yazıya hizmet etmek için kendini feda eder.

Bir kurşunkalemin dolduracağı sayfa, yazacağı sözcük sayısı bellidir. Belki kolay silindiğinden, kurşunkalemle yazılan yazının geçici olduğu düşünülmüş. (Öyle olmadığını artık biliyoruz, grafit neredeyse mürekkep kadar zamana dayanıklı.) Sıkı kurşunkalemcilerden yazar William Boyd kalıcılık kaygısıyla romanlarını kurşunkalemle yazmayı bırakmış örneğin. (Boyd tutkusunu daha da ileri götürmüş, bir romanında kurşunkalemi cinayet silahı yapmıştı.) Yine de kurşunkalemin verdiği o geçicilik duygusunda lirik ve insana ait bir taraf yok mu? Bana kalırsa yalnız verdiği geçicilik duygusu değil, kırılganlığı da kurşunkalemi ‘insani’ kılıyor. Üstelik kırılmasında bile güzellik var: İşin ehli için (bkz. David Rees) kalem ucu açmak başlı başına bir ritüeldir.

Belki geçicilik duygusu yüzünden kurşunkalem genellikle ciddiye alınmamıştır. Nâzım’ın kurşunkalemi “yazı kalemi” saymadığını (Kemal Tahir’e yazdığı mektuplardan) biliyoruz. Bir dostunun mektubunda Sabahattin Ali’ye, “Kurşunkalemle yazdığım için affedin,” dediğini hatırlıyorum.

“Birleştirir, ayırır / eli kalem tutmak” diye yazan Necatigil’in şiirindeki gibi, kurşunkalemin birleştirici bir yanı da var: Edebiyat dünyasında adı konmamış bir kurşunkalemciler cemaatinden söz edebiliriz. Yaşar Kemal’den Toni Morrison’a geniş bir aile… Haldun Taner onlarca yıllık yazı emeğini “Yüzlerce kurşunkalem bitirdik” diye özetler. Steinbeck arka ucu yazdığı eline değmeye başlayınca o kurşunkalemi “emekli” eder. Hemingway için iyi bir yazı gününün ölçütü yedi kurşunkalem ucu köreltmektir. T.S. Eliot hep daktiloda yazmasına rağmen başyapıtı Çorak Ülke’yi kurşunkalemle yazmıştır. (Şiirlerin ilk taslağı kurşunkalemle yazılır: Necatigil ‘tükenmez’le şiir yazmayı ayıp sayardı.) Edebiyat tarihinin en sıra dışı yazarlarından Robert Walser elindeki titremeyle baş edemeyince mürekkepli kalemi terk etmiş, “kurşunkalem sistemi” dediği bir yazı biçimine geçmiştir.

Henry David Thoreau’ya bir ayraç açmalı: Thoreau profesyonel bir kurşunkalemciydi. Babasının kurşunkalem atölyesinde çalışıp bir mühendis gibi kalem teknolojisinde yenilikler denemiş ve başarılı olmuştu. Onun sayesinde 1800’lerin ortalarında Amerika’daki en iyi kurşunkalemleri Thoreau ailesi imal ediyordu.

Dünyada her yıl 14 milyar kurşunkalem üretiliyor. Zaman zaman gözden düşse de kurşunkalem insan elinin bir uzantısı olarak muhtemelen teknolojiye yenilmeyecek.

Nesnelere de gönül borcu duyarız. Aslında dolmakalemci olsam da kurşunkalemlerime minnet duyar, bazen haksızlık ettiğimi düşünürüm. Onlarcasının masamda (mutlaka ayrı kalemlikte), birkaç düzinesinin de çekmecemde olduğunu bilmek bana güven veriyor. Kurşunkaleme saygıyı yazı uğraşına saygıyla eşdeğer gördüğümden belki. Nihayetinde her şey bir kâğıt, bir kalemle başlıyor.

Bu yazı elbette kurşunkalemle –Blackwing 602– yazıldı.

Homo Deus: A Brief History of Tomorrow

It is far from certain that humankind should invest so much effort in the biochemical pursuit of happiness. Some would argue that happiness simply isn’t important enough, and that it is misguided to regard individual satisfaction as the highest aim of human society. Others may agree that happiness is indeed the supreme good, yet would take issue with the biological definition of happiness as the experience of pleasant sensations.

Some 2,300 years ago Epicurus warned his disciples that immoderate pursuit of pleasure is likely to make them miserable rather than happy. A couple of centuries earlier Buddha had made an even more radical claim, teaching that the pursuit of pleasant sensations is in fact the very root of suffering. Such sensations are just ephemeral and meaningless vibrations. Even when we experience them, we don’t react to them with contentment; rather, we just crave for more. Hence no matter how many blissful or exciting sensations I may experience, they will never satisfy me.

If I identify happiness with fleeting pleasant sensations, and crave to experience more and more of them, I have no choice but to pursue them constantly. When I finally get them, they quickly disappear, and because the mere memory of past pleasures will not satisfy me, I have to start all over again. Even if I continue this pursuit for decades, it will never bring me any lasting achievement; on the contrary, the more I crave these pleasant sensations, the more stressed and dissatisfied I will become. To attain real happiness, humans need to slow down the pursuit of pleasant sensations, not accelerate it.

This Buddhist view of happiness has a lot in common with the biochemical view. Both agree that pleasant sensations disappear as fast as they arise, and that as long as people crave pleasant sensations without actually experiencing them, they remain dissatisfied. However, this problem has two very different solutions. The biochemical solution is to develop products and treatments that will provide humans with an unending stream of pleasant sensations, so we will never be without them. The Buddha’s suggestion was to reduce our craving for pleasant sensations, and not allow them to control our lives.  According to Buddha, we can train our minds to observe carefully how all sensations constantly arise and pass. When the mind learns to see our sensations for what they are – ephemeral and meaningless vibrations – we lose interest in pursuing them. For what is the point of running after something that disappears as fast as it arises?

**
Increasing numbers of schoolchildren take stimulants such as Ritalin. In 2011, 3.5 million American children were taking medications for ADHD (attention deficit hyperactivity disorder). In the UK the number rose from 92,000 in 1997 to 786,000 in 2012. The original aim had been to treat attention disorders, but today completely healthy kids take such medications to improve their performance and live up to the growing expectations of teachers and parents. Many object to this development and argue that the problem lies with the education system rather than with the children. If pupils suffer from attention disorders, stress and low grades, perhaps we ought to blame outdated teaching methods, overcrowded classrooms and an unnaturally fast tempo of life. Maybe we should modify the schools rather than the kids? It is interesting to see how the arguments have evolved. People have been quarrelling about education methods for thousands of years. Whether in ancient China or Victorian Britain, everybody had his or her pet method, and vehemently opposed all alternatives. Yet hitherto everybody still agreed on one thing: in order to improve education, we need to change the schools. Today, for the first time in history, at least some people think it would be more efficient to change the pupils’ biochemistry.

**

For example, the Igbo people of Nigeria believe that the creator god Chukwu initially wanted to make people immortal. He sent a dog to tell humans that when someone dies, they should sprinkle ashes on the corpse, and the body will come back to life. Unfortunately, the dog was tired and he dallied on the way. The impatient Chukwu then sent a sheep, telling her to make haste with this important message. Alas, when the breathless sheep reached her destination, she garbled the instructions, and told the humans to bury their dead, thus making death permanent. This is why to this day we humans must die. If only Chukwu had a Twitter account instead of relying on laggard dogs and dim-witted sheep to deliver his messages!

**

In recent decades life scientists have demonstrated that emotions are not some mysterious spiritual phenomenon that is useful just for writing poetry and composing symphonies. Rather, emotions are biochemical algorithms that are vital for the survival and reproduction of all mammals.

**

Perhaps humankind eventually came to dominate the planet not because of some elusive third key ingredient, but due simply to the evolution of even higher intelligence and even better toolmaking abilities? It doesn’t seem so, because when we examine the historical record, we don’t see a direct correlation between the intelligence and toolmaking abilities of individual humans and the power of our species as a whole. Twenty thousand years ago, the average Sapiens probably had higher intelligence and better toolmaking skills than the average Sapiens of today. Modern schools and employers may test our aptitudes from time to time but, no matter how badly we do, the welfare state always guarantees our basic needs. In the Stone Age natural selection tested you every single moment of every single day, and if you flunked any of its numerous tests you were pushing up the daisies in no time. Yet despite the superior toolmaking abilities of our Stone Age ancestors, and despite their sharper minds and far more acute senses, 20,000 years ago humankind was much weaker than it is today.

Over those 20,000 years humankind moved from hunting mammoth with stone-tipped spears to exploring the solar system with spaceships not thanks to the evolution of more dexterous hands or bigger brains (our brains today seem actually to be smaller). Instead, the crucial factor in our conquest of the world was our ability to connect many humans to one another.  Humans nowadays completely dominate the planet not because the individual human is far smarter and more nimble-fingered than the individual chimp or wolf, but because Homo sapiens is the only species on earth capable of co-operating flexibly in large numbers. Intelligence and toolmaking were obviously very important as well. But if humans had not learned to cooperate flexibly in large numbers, our crafty brains and deft hands would still be splitting flint stones rather than uranium atoms.

If cooperation is the key, how come the ants and bees did not beat us to the nuclear bomb even though they learned to cooperate en masse millions of years before us? “Because their cooperation lacks flexibility. Bees cooperate in very sophisticated ways, but they cannot reinvent their social system overnight. If a hive faces a new threat or a new opportunity, the bees cannot, for example, guillotine the queen and establish a republic.

Social mammals such as elephants and chimpanzees cooperate far more flexibly than bees, but they do so only with small numbers of friends and family members. Their cooperation is based on personal acquaintance. If I am a chimpanzee and you are a chimpanzee and I want to cooperate with you, I must know you personally: what kind of chimp are you? Are you a nice chimp? Are you an evil chimp? How can I cooperate with you if I don’t know you? To the best of our knowledge, only Sapiens can cooperate in very flexible ways with countless numbers of strangers. This concrete capability – rather than an eternal soul or some unique kind of consciousness – explains our mastery of planet Earth.

**
Writing has thus enabled humans to organise entire societies in an algorithmic fashion. We encountered the term ‘algorithm’ when we tried to understand what emotions are and how brains function, and defined it as a methodical set of steps that can be used to make calculations, resolve problems and reach decisions. In illiterate societies people make all calculations and decisions in their heads. In literate societies people are organised into networks, so that each person is only a small step in a huge algorithm, and it is the algorithm as a whole that makes the important decisions. This is the essence of bureaucracy.

**

Despite all the immense achievements of the Chinese dynasties, the Muslim empires and the European kingdoms, even in AD 1850 the life of the average person was not better – and might actually have been worse – than the lives of archaic hunter-gatherers. In 1850 a Chinese peasant or a Manchester factory hand worked longer hours than their hunter-gatherer ancestors; their jobs were physically harder and mentally less fulfilling; their diet was less balanced; hygiene conditions were incomparably worse; and infectious diseases were far more common.

**

The traditional view of the world as a pie of a fixed size presupposes there are only two kinds of resources in the world: raw materials and energy. But in truth, there are three kinds of resources: raw materials, energy and knowledge. Raw materials and energy are exhaustible – the more you use, the less you have. Knowledge, in contrast, is a growing resource – the more you use, the more you have. Indeed, when you increase your stock of knowledge, it can give you more raw materials and energy as well. If I invest $100 million searching for oil in Alaska and I find it, then I now have more oil, but my grandchildren will have less of it. In contrast, if I invest $100 million researching solar energy, and I find a new and more efficient way of harnessing it, then both I and my grandchildren will have more energy.

**
The greatest scientific discovery was the discovery of ignorance.

**

We should also be concerned that an ecological apocalypse might have different consequences for different human castes. There is no justice in history. When disaster strikes, the poor almost always suffer far more than the rich, even if the rich caused the tragedy in the first place. Global warming is already affecting the lives of poor people in arid African countries more than the lives of affluent Westerners. Paradoxically, the very power of science may increase the danger, because it makes the rich complacent.

**
At the beginning of the third millennium we face a completely different kind of challenge, as liberal humanism makes way for techno-humanism, and medicine is increasingly focused on upgrading the healthy rather than healing the sick. Doctors, engineers and customers no longer want merely to fix mental problems – they seek to upgrade the mind.

Yazarların Çoğu Çifte Yaşam Sürer

Yazarların çoğu çifte yaşam sürer. Akıl ı uslu mesleklerde iyi para kazanıp yaşamlarından çaldıkları zamanı yazıya ayırırlar: Ya sabahın kör karanlığında, ya gece geç vakit ya hafta sonları ya da tatil erde yazarlar.

William Carlos Williams ve Louis-Ferdinand Celine doktordu. Wallace Stevens bir sigorta şirketinde çalışırdı.

T.S. Eliot önce bankerlik, sonra yayıncılık yaptı. Benim tanıdıklarımdan Fransız şairi Jacques Dupin, Paris’teki bir sanat galerisinin yöneticilerinden biridir. Amerikan şairi William Bronk, kırk yılı aşkın bir süre ailesinin New York’un kuzeyindeki kömür ve kereste tesislerini yönetti. Don DeLil o, Peter Carey, Salman Rüşdi ve Elmore Leonard yıllarca reklamcılık sektöründe çalıştılar. Kimi yazarlar da öğretmenlik yapıyor. Bu belki de günümüzdeki en yaygın çözüm yolu; belli başlı bütün üniversitelerde ve kolejlerde ‘yaratıcı yazarlık’ diye bir ders veriliyor, romancılarla şairler de buralardan birer post kapabilmek için habire bir şeyler karalayıp çiziktiriyorlar. Böyle yaptıkları için kim suçlayabilir ki onları? Ücretler yüksek olmasa da sürekli bir iş güvenceleri var, üstelik çalışma saatleri de elverişli.

Benim sorunum, çifte yaşam sürmek istemeyişimden kaynaklanıyordu. Çalışmaktan kaçındığımdan değil; ama beşten dokuza bir işte kart basmak fikri kanımı donduruyor, içimdeki bütün coşkuyu öldürüyordu.

Yazarlık

Yazarlığın kalıbı yok. Genel geçer reçetesi yok. Her insanın hayatı, kişiliği, mayası ve kimyası nasıl farklıysa, yazı serüveni de farklı olmak durumunda. Kimi kırkından sonra yazmaya başlar, kimi en güzel eserlerini gençliğinde verir. Kimi bir kitabı beş senede tamamlar, kimi beş ayda. Hiçbir yol diğerine üstün değildir. Aslolan ortaya çıkan eserin derinliğidir. Başkalarına bakarak değil, ancak kendi içimizi görerek yazabiliriz. Her işte olduğu gibi burada da temel itki içeriden gelir insana, dışarıdan değil. Ama gene de formül arayanlara söyleyebileceğim tek şey şu: İki temel kaynaktan beslenir yazı. Birbirine zıt, ama ikisi de kudretli iki ana akıntı eşlik eder edebiyatçıya.

Formül Bir: (Hınç/Hırs çarpı Emek artı Disiplin) bölü (Yalnızlık). Yazmanın ilk formülü kişisel hınçlar ve hırslarla bağlantılıdır. Kimi yazarlar ve şairler kızgınlıktan, kırgınlıktan, hakkının yenildiği ya da kıymetinin yeterince bilinmediği saplantısından, bir konuda kimsenin kendileri kadar uzman olmadığı inancından yahut birilerine bir şeyler anlatma arzusundan, bazen de kavgadan, kavgacılıktan beslenir. Hınç, hırs ve öfke... Üçü de kudretli çarklardır. İnsanı üretken kılabilirler. Yanısıra muhakkak emek ve disiplin gereklidir, bir de tabii yalnız kalmak. Yalnızlık olmadan yazarlık olmaz. Bu formül kısa vadede başarılı gibi görünse de uzun vadede tavsar. Öfke keskin sirkedir, kabına zarar. Hınçtan beslenen insan sonunda kendi bindiği dalı kesmeye başlar.

Formül iki: (Aşk/Tutku çarpı Emek artı Delilik) bölü (Yalnızlık). Burada temel etmen aşktır. Yaptığın işi sevdiğin için ve severek yapmak. Akıl mantıkla açıklanamayan bir öte boyutta gezinmek. İnsan niye âşık olduğunu bilebilir mi? Tek bildiği âşık olduğudur. Niyesi değil. Yazıya da âşık olunur. Kişi severek ve tutkuyla yazar. Yaptığı işi o kadar benimser ki yazmadan yaşamayı düşünemez bile. Disiplinin yerini delilik almıştır. Yazmaya koyuldu mu durmadan, duramadan, gece gündüz yazar. İçinden cin çıkartırcasına. Saatler, günler, aylar ve senelerce gıdım gıdım biriken emek. Ve tabii bir de yazarlığın olmazsa olmazı: yalnızlık. Yazarlığın iki altın formülü var. Bu ikisinden hangisinin seçileceği tamamen kişiye kalmış, kişinin ruhunun rengine.

Yazarları Sevmeyen Yazarlar

Ne zaman bir başka yazarın başarısına tanık olsam, ben biraz daha öldüm" demişti Gore Vidal, müthiş bir dürüstlükle. Çok az kişi bunu böyle samimiyetle dillendirse de, her yazar kıskançtır. Her yazar kendi dışındaki pek çok yazara öyle ya da böyle gıcık olur. Ama herkes bunu belli etmez. Kimileri duygularını saklar, ipeksi, pastel renkli tüller ardında; kimileri ise dayanamaz, ateş püskürür gibi kelime püskürür orda burda. Bu bir "derece meselesi"dir aslında. Kimimizde ayyuka varır kıskançlık, kimimizde minimumda kalır. Ama hiçbir yazarın kıskançlıktan yüzde yüz arındığını sanmam. Kıskançlık skalasında yüzde 1 ile yüzde 99 arasında bir yerlerdeyiz hepimiz. Bu yüzden işte edebiyat dünyasında ne kavga eksik olur, ne dedikodu. Tesadüf değil yazarların birbirlerini bırakın sevmeyi, okumaya bile tenezzül etmemeleri. Bir yazar kıskandığı bir başka yazarı katiyen okumaz. Öyle biri yokmuş gibi davranır. Romancılar birbirlerinin romanlarını, şairler birbirlerinin şiirlerini, kısa öykücüler birbirlerinin öykülerini okumamakta ısrar ve sebat ediyorlarsa, dikkat buyurun, oralarda sinsi sinsi dolaşmaktadır kıskançlık kedisi. Patilerinde siyah mürekkep!

Belki diyeceksiniz ki bu her meslekte böyle. Ama yazarların kıskançlığı başka bir şeye benzemez. Zira yazarlık, pek çok mesleğin aksine tek başına yürütülen bir uğraş. Ne bir ofis var ortada, ne mesai saatleri, ne çalışma arkadaşları. Yazının insanı asosyalleştiren bir mayası var. Fazla çekilirsen içine, yabani bir rüzgâra kapılır gibi kapılırsın hayallere. Kâğıt, sudan bir aynaya dönüşüverir o zaman. İnsan yazdıkça yolculuk yapar kendi ruhuna, bireyin hallerine. "Biz" duygusuyla değil, "ben" dürtüsüyle yazar edebiyatçı. Kendini Tanrı zanneder. Tüm bunlar, genel olarak edebiyatçıların "şişkin ego" sahibi olma riskini artırır.