Çay, Domates ve Biberin Türk Mutfağına Giriş Öyküsü

Hemen hemen herkes için bugün Türkiye’de çay en çok tüketilen, en çok ikram edilen ve üzerinde lezzeti açısından en çok tartışılan içecektir. Kültürel açıdan bugün Türkiye’de ortak kimliği en yaygın şekilde ifade eden tüketim maddeleri arasında yer alan çay, aslında yaşadığımız coğrafyada oldukça yeni bir içecektir. Çay Osmanlı imparatorluğunda ticareti yapılan ve aktarlarda bulunan bir tıbbi ottur. Fakat çayın bir içecek olarak tüketimi İstanbul’da ancak 19. yüzyıl sonlarında başlar. Çay tüketiminin Türkiye’de hızla yaygınlaşması ise Cumhuriyetin ilk otuz yılında gerçekleşir. Türk mutfağı için şaşırtıcı örneklerden bir tanesi de domatesin tarihidir. Domates, domates salçası bugün Türkiye’de çok yaygın tüketilen yiyeceklerdir. Fakat Amerika kökenli bu renkli meyve Osmanlı coğrafyasına oldukça geç girer. 17. yüzyılın sonlarından itibaren yeşil domates Osmanlı arşiv belgelerinde gözükmeye başlar. 18. yüzyıla ait Osmanlı Türkçesi yemek kitaplarında ise domatesli –yeşil ya da kırmızı- bir tane bile tarif yoktur. Domates o dönemki adıyla “tomata”, yeşil ya da kırmızı olarak 1800’lü yıllardan itibaren Osmanlı saray mutfak defterlerindeki alım-satım kayıtlarında yer almaya başlar. Domates kırmızı hâliyle yavaş yavaş 1844 yılında basılan yemek kitabı Melceü’t-Tabbahin (Aşçıların Sığınağı) birkaç tarifte yer alır. Yüzyıl sonlarında Osmanlı Saray mutfağında az da olsa domates salçası alındığına dair kayıtlar bulunmaktadır. Domatesin tüketimi 20. yüzyılın başlarında artsa da, Cumhuriyetin ilk yıllarında yayımlanan yemek kitaplarında bile domates veya salça bugünkü gibi her tarifte yer alan bir malzeme değildir. Yeni malzemelerin mutfağa eklemlenmesiyle değişen damak tadı hem Türk mutfağından hem de farklı dünya mutfaklarından başka birçok örnekle açıklanabilir. Kırmızı ve yeşil biber benzer bir geçmişe sahiptir. Türk mutfak tarihinde ilk bilinen kırmızı biberli tarif 18. yüzyıla ait bir Osmanlı Türkçesi yemek yazmasında yer alan bir turşudur. Arnavut biberi olarak kırmızı biber 19. yüzyıla ait Osmanlı tariflerinde az da olsa yer alır. Acı kırmızı biberin geçmişi tüm Osmanlı coğrafyasında aslında bilinmezlik içindedir. Kesin olan tek bilgi kırmızı ya da yeşil biberin yani Capsicum ailesinin Güney Amerika kökenli olduğu ve 16. yüzyıldan önce eski kıtalarda bilinmemesidir. Bu yüzden çiğköftenin kadim geçmişini dile getirirken kırmızı biberin bu hikâyedeki rolünü gözden geçirmek gerekir.

Özge Samancı, K24

Exit West

It might seem odd that in cities teetering at the edge of the abyss young people still go to class—in this case an evening class on corporate identity and product branding—but that is the way of things, with cities as with life, for one moment we are pottering about our errands as usual and the next we are dying, and our eternally impending ending does not put a stop to our transient beginnings and middles until the instant when it does.

**

IN TIMES OF VIOLENCE, there is always that first acquaintance or intimate of ours, who, when they are touched, makes what had seemed like a bad dream suddenly, evisceratingly real. For Nadia this person was her cousin, a man of considerable determination and intellect, who even when he was young had never cared much for play, who seemed to laugh only rarely, who had won medals in school and decided to become a doctor, who had successfully emigrated abroad, who returned once a year to visit his parents, and who, along with eighty-five others, was blown by a truck bomb to bits, literally to bits, the largest of which, in Nadia’s cousin’s case, were a head and two-thirds of an arm.

**

War in Saeed and Nadia’s city revealed itself to be an intimate experience, combatants pressed close together, front lines defined at the level of the street one took to work, the school one’s sister attended, the house of one’s aunt’s best friend, the shop where one bought cigarettes. Saeed’s mother thought she saw a former student of hers firing with much determination and focus a machine gun mounted on the back of a pickup truck. She looked at him and he looked at her and he did not turn and shoot her, and so she suspected it was him, although Saeed’s father said it meant nothing more than that she had seen a man who wished to fire in another direction. She remembered the boy as shy, with a stutter and a quick mind for mathematics, a good boy, but she could not remember his name. She wondered if it had really been him, and whether she should feel alarmed or relieved if it had. If the militants won, she supposed, it might not be entirely bad to know people on their side.

Neighborhoods fell to the militants in startlingly quick succession, so that Saeed’s mother’s mental map of the place where she had spent her entire life now resembled an old quilt, with patches of government land and patches of militant land. The frayed seams between the patches were the most deadly spaces, and to be avoided at all costs. Her butcher and the man who dyed the fabrics from which she had once had made her festive clothes disappeared into such gaps, their places of business shattered and covered in rubble and glass.

Military Technology is a Recent Phenomenon

Obsession with military technology – from tanks to atom bombs to spy-flies – is a surprisingly recent phenomenon. Up until the nineteenth century, the vast majority of military revolutions were the product of organisational rather than technological changes. When alien civilisations met for the first time, technological gaps sometimes played an important role. But even in such cases, few thought of deliberately creating or enlarging such gaps. Most empires did not rise thanks to technological wizardry, and their rulers did not give much thought to technological improvement. The Arabs did not defeat the Sassanid Empire thanks to superior bows or swords, the Seljuks had no technological advantage over the Byzantines, and the Mongols did not conquer China with the help of some ingenious new weapon. In fact, in all these cases the vanquished enjoyed superior military and civilian technology.

The Roman army is a particularly good example. It was the best army of its day, yet technologically speaking, Rome had no edge over Carthage, Macedonia or the Seleucid Empire. Its advantage rested on efficient organisation, iron discipline and huge manpower reserves. The Roman army never set up a research and development department, and its weapons remained more or less the same for centuries on end. If the legions of Scipio Aemilianus – the general who levelled Carthage and defeated the Numantians in the second century BC – had suddenly popped up 500 years later in the age of Constantine the Great, Scipio would have had a fair chance of beating Constantine. Now imagine what would happen to a general from a few centuries back – say Napoleon – if he led his troops against a modern armoured brigade. Napoleon was a brilliant tactician, and his men were crack professionals, but their skills would be useless in the face of modern weaponry.

As in Rome, so also in ancient China: most generals and philosophers did not think it their duty to develop new weapons. The most important military invention in the history of China was gunpowder. Yet to the best of our knowledge, gunpowder was invented accidentally, by Daoist alchemists searching for the elixir of life. Gunpowder’s subsequent career is even more telling. One might have thought that the Daoist alchemists would have made China master of the world. In fact, the Chinese used the new compound mainly for firecrackers. Even as the Song Empire collapsed in the face of a Mongol invasion, no emperor set up a medieval Manhattan Project to save the empire by inventing a doomsday weapon. Only in the fifteenth century – about 600 years after the invention of gunpowder – did cannons become a decisive factor on Afro-Asian battlefields. Why did it take so long for the deadly potential of this substance to be put to military use? Because it appeared at a time when neither kings, scholars, nor merchants thought that new military technology could save them or make them rich.

The situation began to change in the fifteenth and sixteenth centuries, but another 200 years went by before most rulers evinced any interest in financing the research and development of new weapons. Logistics and strategy continued to have far greater impact on the outcome of wars than technology. The Napoleonic military machine that crushed the armies of the European powers at Austerlitz (1805) was armed with more or less the same weaponry that the army of Louis XVI had used. Napoleon himself, despite being an artilleryman, had little interest in new weapons, even though scientists and inventors tried to persuade him to fund the development of flying machines, submarines and rockets.

Science, industry and military technology intertwined only with the advent of the capitalist system and the Industrial Revolution. Once this relationship was established, however, it quickly transformed the world.

Why Study History

“History cannot be explained deterministically and it cannot be predicted because it is chaotic. So many forces are at work and their interactions are so complex that extremely small variations in the strength of the forces and the way they interact produce huge differences in outcomes. Not only that, but history is what is called a ‘level two’ chaotic system. Chaotic systems come in two shapes. Level one chaos is chaos that does not react to predictions about it. The weather, for example, is a level one chaotic system. Though it is influenced by myriad factors, we can build computer models that take more and more of them into consideration, and produce better and better weather forecasts.

Level two chaos is chaos that reacts to predictions about it, and therefore can never be predicted accurately. Markets, for example, are a level two chaotic system. What will happen if we develop a computer program that forecasts with 100 per cent accuracy the price of oil tomorrow? The price of oil will immediately react to the forecast, which would consequently fail to materialise. If the current price of oil is $90 a barrel, and the infallible computer program predicts that tomorrow it will be $100, traders will rush to buy oil so that they can profit from the predicted price rise. As a result, the price will shoot up to $100 a barrel today rather than tomorrow. Then what will happen tomorrow? Nobody knows.

Politics, too, is a second-order chaotic system. Many people criticise Sovietologists for failing to predict the 1989 revolutions and castigate Middle East experts for not anticipating the Arab Spring revolutions of 2011. This is unfair. Revolutions are, by definition, unpredictable. A predictable revolution never erupts."

**
“So why study history? Unlike physics or economics, history is not a means for making accurate predictions. We study history not to know the future but to widen our horizons, to understand that our present situation is neither natural nor inevitable, and that we consequently have many more possibilities before us than we imagine. For example, studying how Europeans came to dominate Africans enables us to realise that there is nothing natural or inevitable about the racial hierarchy, and that the world might well be arranged differently.”

The Hindsight Fallacy and The Rise of Christianity

“Every point in history is a crossroads. A single travelled road leads from the past to the present, but myriad paths fork off into the future. Some of those paths are wider, smoother and better marked, and are thus more likely to be taken, but sometimes history – or the people who make history – takes unexpected turns.

At the beginning of the fourth century AD, the Roman Empire faced a wide horizon of religious possibilities. It could have stuck to its traditional and variegated polytheism. But its emperor, Constantine, looking back on a fractious century of civil war, seems to have thought that a single religion with a clear doctrine could help unify his ethnically diverse realm. He could have chosen any of a number of contemporary cults to be his national faith – Manichaeism, Mithraism, the cults of Isis or Cybele, Zoroastrianism, Judaism and even Buddhism were all available options. Why did he opt for Jesus? Was there something in Christian theology that attracted him personally, or perhaps an aspect of the faith that made him think it would be easier to use for his purposes? Did he have a religious experience, or did some of his advisers suggest that the Christians were quickly gaining adherents and that it would be best to jump on that wagon? Historians can speculate, but not provide any definitive answer. They can describe how Christianity took over the Roman Empire, but they cannot explain why this particular possibility was realised.

What is the difference between describing ‘how’ and explaining ‘why’? To describe ‘how’ means to reconstruct the series of specific events that led from one point to another. To explain ‘why means to find causal connections that account for the occurrence of this particular series of events to the exclusion of all others.

Some scholars do indeed provide deterministic explanations of events such as the rise of Christianity. They attempt to reduce human history to the workings of biological, ecological or economic forces. They argue that there was something about the geography, genetics or economy of the Roman Mediterranean that made the rise of a monotheist religion inevitable. Yet most historians tend to be sceptical of such deterministic theories. This is one of the distinguishing marks of history as an academic discipline – the better you know a particular historical period, the harder it becomes to explain why things happened one way and not another. Those who have only a superficial knowledge of a certain period tend to focus only on the possibility that was eventually realised. They offer a just-so story to explain with hindsight why that outcome was inevitable. Those more deeply informed about the period are much more cognisant of the roads not taken.

In fact, the people who knew the period best – those alive at the time – were the most clueless of all. For the average Roman in Constantine’s time, the future was a fog. It is an iron rule of history that what looks inevitable in hindsight was far from obvious at the time. Today is no different. Are we out of the global economic crisis, or is the worst still to come? Will China continue growing until it becomes the leading superpower? Will the United States lose its hegemony? Is the upsurge of monotheistic fundamentalism the wave of the future or a local whirlpool of little long-term significance? Are we heading towards ecological disaster or technological paradise? There are good arguments to be made for all of these outcomes, but no way of knowing for sure. In a few decades, people will look back and think that the answers to all of these questions were obvious.

It is particularly important to stress that possibilities which seem very unlikely to contemporaries often get realised. When Constantine assumed the throne in 306, Christianity was little more than an esoteric Eastern sect. If you were to suggest then that it was about to become the Roman state religion, you’d have been laughed out of the room just as you would be today if you were to suggest that by the year 2050 Hare Krishna would be the state religion of the USA. In October 1913, the Bolsheviks were a small radical Russian faction. No reasonable person would have predicted that within a mere four years they would take over the country. In AD 600, the notion that a band of desert-dwelling Arabs would soon conquer an expanse stretching from the Atlantic Ocean to India was even more preposterous. Indeed, had the Byzantine army been able to repel the initial onslaught, Islam would probably have remained an obscure cult of which only a handful of cognoscenti were aware. Scholars would then have a very easy job explaining why a faith based on a revelation to a middle-aged Meccan merchant could never have caught on.

“Suffering exists. How do I escape it?”

“The religious history of the world does not boil down to the history of gods. During the first millennium BC, religions of an altogether new kind began to spread through Afro-Asia. The newcomers, such as Jainism and Buddhism in India, Daoism and Confucianism in China, and Stoicism, Cynicism and Epicureanism in the Mediterranean basin, were characterised by their disregard of gods.

These creeds maintained that the superhuman order governing the world is the product of natural laws rather than of divine wills and whims. Some of these natural-law religions continued to espouse the existence of gods, but their gods were subject to the laws of nature no less than humans, animals and plants were. Gods had their niche in the ecosystem, just as elephants and porcupines had theirs, but could no more change the laws of nature than elephants can. A prime example is Buddhism, the most important of the ancient natural law religions, which remains one of the major faiths.

The central figure of Buddhism is not a god but a human being, Siddhartha Gautama. According to Buddhist tradition, Gautama was heir to a small Himalayan kingdom, sometime around 500 BC. The young prince was deeply affected by the suffering evident all around him. He saw that men and  women, children and old people, all suffer not just from occasional calamities such as war and plague, but also from anxiety, frustration and discontent, all of which seem to be an inseparable part of the human condition. People pursue wealth and power, acquire knowledge and possessions, beget sons and daughters, and build houses and palaces. Yet no matter what they achieve, they are never content. Those who live in poverty dream of riches. Those who have a million want two million. Those who have two million want 10 million. Even the rich and famous are rarely satisfied. They too are haunted by ceaseless cares and worries, until sickness, old age and death put a bitter end to them. Everything that one has accumulated vanishes like smoke. Life is a pointless rat race. But how to escape it?

At the age of twenty-nine Gautama slipped away from his palace in the middle of the night, leaving behind his family and possessions. He travelled as a homeless vagabond throughout northern India, searching for a way out of suffering. He visited ashrams and sat at the feet of gurus but nothing liberated him entirely – some dissatisfaction always remained. He did not despair. He resolved to investigate suffering on his own until he found a method for complete liberation. He spent six years meditating on the essence, causes and cures for human anguish. In the end he came to the realisation that suffering is not caused by ill fortune, by social injustice, or by divine whims. Rather, suffering is caused by the behaviour patterns of one’s own mind.

Gautama’s insight was that no matter what the mind experiences, it usually reacts with craving, and craving always involves dissatisfaction. When the mind experiences something distasteful it craves to be rid of the irritation. When the mind experiences something pleasant, it craves that the pleasure will remain and will intensify. Therefore, the mind is always dissatisfied and restless. This is very clear when we experience unpleasant things, such as pain. As long as the pain continues, we are dissatisfied and do all we can to avoid it. Yet even when we experience pleasant things we are never content. We either fear that the pleasure might disappear, or we hope that it will intensify. People dream for years about finding love but are rarely satisfied when they find it. Some become anxious that their partner will leave; others feel that they have settled cheaply, and could have found someone better. And we all know people who manage to do both.

Great gods can send us rain, social institutions can provide justice and good health care, and lucky coincidences can turn us into millionaires, but none of them can change our basic mental patterns. Hence even the greatest kings are doomed to live in angst, constantly fleeing grief and anguish, forever chasing after greater pleasures.

Gautama found that there was a way to exit this vicious circle. If, when the mind experiences something pleasant or unpleasant, it simply understands things as they are, then there is no suffering. If you experience sadness without craving that the sadness go away, you continue to feel sadness but you do not suffer from it. There can actually be richness in the sadness. If you experience joy without craving that the joy linger and intensify, you continue to feel joy without losing your peace of mind.

But how do you get the mind to accept things as they are, without craving? To accept sadness as sadness, joy as joy, pain as pain? Gautama developed a set of meditation techniques that train the mind to experience reality as it is, without craving. These practices train the mind to focus all its attention on the question, ‘What am I experiencing now?’ rather than on ‘What would I rather be experiencing?’ It is difficult to achieve this state of mind, but not impossible.

Gautama grounded these meditation techniques in a set of ethical rules meant to make it easier for people to focus on actual experience and to avoid falling into cravings and fantasies. He instructed his followers to avoid killing, promiscuous sex and theft, since such acts necessarily stoke the fire of craving (for power, for sensual pleasure, or for wealth). When the flames are completely extinguished, craving is replaced by a state of perfect contentment and serenity, known as nirvana (the literal meaning of which is ‘extinguishing the fire’). Those who have attained nirvana are fully liberated from all suffering. They experience reality with the utmost clarity, free of fantasies and delusions. While they will most likely still encounter unpleasantness and pain, such experiences cause them no misery. A person who does not crave cannot suffer.

According to Buddhist tradition, Gautama himself attained nirvana and was fully liberated from suffering. Henceforth he was known as ‘Buddha’, which means ‘The Enlightened One’. Buddha spent the rest of his life explaining his discoveries to others so that everyone could be freed from suffering. He encapsulated his teachings in a single law: suffering arises from craving; the only way to be fully liberated from suffering is to be fully liberated from craving; and the only way to be liberated from craving is to train the mind to experience reality as it is.

“This law, known as dharma or dhamma, is seen by Buddhists as a universal law of nature. That ‘suffering arises from craving’ is always and everywhere true, just as in modern physics E always equals mc squared. Buddhists are people who believe in this law and make it the fulcrum of all their activities. Belief in gods, on the other hand, is of minor importance to them. The first principle of monotheist religions is ‘God exists. What does He want from me?’ The first principle of Buddhism is ‘Suffering exists. How do I escape it?’

Buddhism does not deny the existence of gods – they are described as powerful beings who can bring rains and victories – but they have no influence on the law that suffering arises from craving. If the mind of a person is free of all craving, no god can make him miserable. Conversely, once craving arises in a person’s mind, all the gods in the universe cannot save him from suffering.

Yet much like the monotheist religions, premodern natural-law religions such as Buddhism never really rid themselves of the worship of gods. Buddhism told people that they should aim for the ultimate goal of complete liberation from suffering, rather than for stops along the way such as economic prosperity and political power. However, 99 per cent of Buddhists did not attain nirvana, and even if they hoped to do so in some future lifetime, they devoted most of their present lives to the pursuit of mundane achievements. So they continued to worship various gods, such as the Hindu gods in India, the Bon gods in Tibet, and the Shinto gods in Japan.

Moreover, as time went by several Buddhist sects developed pantheons of Buddhas and bodhisattvas. These are human and non-human beings with the capacity to achieve full liberation from suffering but who forego this liberation out of compassion, in order to help the countless beings still trapped in the cycle of misery. Instead of worshipping gods, many Buddhists began worshipping these enlightened beings, asking them for help not only in attaining nirvana, but also in dealing with mundane problems. Thus we find many Buddhas and bodhisattvas throughout East Asia who spend their time bringing rain, stopping plagues, and even winning bloody wars – in exchange for prayers, colourful flowers, fragrant incense and gifts of rice and candy.”

Japonlar Atom Bombalarından Sonra Bile Teslim Olmadılar

İnsanlık tarihi binlerce yıl boyunca pek çok acı ve felaket gördü. Bu yönüyle insanlık tarihi aynı zamanda savaşlar, zulümler ve trajediler tarihi olarak değerlendirilebilir. Ancak 2. Dünya Savaşı tarih boyunca hiç olmadık zulüm ve acıların dünyanın her yanında görüldüğü, insanların insanlıktan çıkıp şeytanları utandıracak hallere düştüğü bir dönem oldu. Ülkemizde 2. Dünya Savaşı denilince daha çok Hitler Almanya'sı ve Yahudi soykırımı akla gelse de, savaşın en kanlı trajedilerinden büyük bir kısmı da Pasifik Okyanusu ve Güneydoğu Asya'da gerçekleşti. Savaşın bu kısmı hakkında Hollywood yapımlarının da etkisiyle Pearl Harbor ve Iwo Jima gibi savaşlar hatırlanacaktır. Ve tabii olarak da Hiroşima ve Nagasaki'ye atılan atom bombaları.

**

Bu yazı hazırlanırken Wikipedia (ilgili makalenin tamamını okumam yaklaşık 1 saat alıyor), Newyorker, New York Times, Foreign Policy, The Japan Times, Business Insider ve Guardian gibi popüler gazete ve dergilerde son yıllarda çıkmış yazılar kaynak alındı. Wikipedia'daki ilgili maddenin olaylara çoğunlukla Amerikan merkezli baktığı sğylenebilir. Diğerleri ise çoğunlukla bombanın atılmasının arkasındaki başka sebepleri araştırıyor ya da direk olarak Amerikan politikalarını eleştiriyor. Bunun sebebi iki sene Obama'nın anma törenlerine katılması ve bir nevi özür dilemesi olsa gerek. Yazıların kalanı da halen sağ olan kurbanlarla yapılmış röportajlar veya olay günü hikayelerinden oluşuyor.

**

Hiroşima ve Nagasaki'ye atılan atom bombaları bir savaşta aktif olarak kullanılan ilk nükleer silahlar olarak tarihe geçtiler. Nazi Almanyası'ndan Amerika ve İngiltere'ye kaçan bilim adamlarının önderliğinde oluşturulan meşhur Manhattan projesi temel olarak Almanya'dan önce bu bombayı yapmak üzere oluşturulmuştu. Almanya'nın 1945 baharında teslim olması ve Hitler' in intiharıyla bombayı kullanmaya gerek kalmasa da savaşın Pasifik kısmı devam ediyordu. Bu kısımda savaş aslında daha çok Amerika ile Japonya arasında geçiyordu. Operation Downfall ismi verilen operasyonla Amerikalılar Japonları öncelikle işgal ettikleri Filipinler, Myanmar ve Büyük Okyanus adaları gibi yerlerden çıkarmaya, sonrasında da Japonya'yı işgal etmeye çalışıyorlardı.

Meiji Restorasyonu ile 1800lerin ikinci yarısında hızlı bir yükselişe geçen Japonya 1. Dünya Savaşı sonunda artık oldukça güçlü bir hale gelmişti. Almanlarınkine benzer bir hırsla değişik yerleri işgal etmeye başlayıp büyük bir imparatorluk kurmaya çalışıyorlardı. Sahalin, Mançurya, Kore, Çin'in önemli bir kısmı, Vietnam, Filipinler, Myanmar ve Malezya'nın bir kısmı ile okyanus adalarını ele geçirmişlerdi. Almanya ve İtalya'ya benzer şekilde faşist bir grubun yönetimine geçen Japonya'da imparator Hirohito ülkeyi küçük bir grupla yönetiyordu ve bu grubun arzu ve hırsları milyonların canına mal olacaktı. Nanjing'te olanlar, Koreli ve Çinli onbinlerce kadına yapılanlar, öldürülen milyonlar... Pearl Harbor'a yaptıkları saldırı olmasaydı da Amerika ile karşı karşıya gelmeleri çok muhtemeldi. 1945 yaz aylarına gelindiğinde Avrupa teslim olmuş ve Japon şehirleri Amerikan bombardımanları ile yerle yeksan olmuştu. İşgal edilen yerlerin büyük kısmı da elden çıkmaktaydı. Yine de Japonya direniyordu ve Amerika 6 Ağustos'ta Hiroşima'ya ve üç gün sonra da Nagasaki'ye atom bombası attı. Japonlar da kısa süre sonra yenilgiyi kabul ettiler.

Bombalar patladığında, yarısından çoğu ilk gün olmak üzere iki şehirde toplam en az 214000 kişi öldü. Aylar ve yıllar boyu binlerce insan radyasyon kaynaklı hastalıklar, yanık ve yetersiz beslenmeden dolayı yaşamını yitirdi. Japonya buna rağmen teslim olmadı, ancak Sovyetler'in savaş ilan etmesiyle 15 Ağustos'ta teslim oldu.

Amerikalılar savaş sırasında 69 şehri bombardımana tutmuş ve yerle bir etmişlerdi. 100 binlerce ölüye rağmen Japonya teslim olmuyordu. Yapılan tahminlere göre yüzbinlerce Japon ve on binlerce Amerikan askerinin ölmeden de Japonya'yı işgalle ele geçirmek mümkün görünmüyordu. Savaşın ekonomik boyutu da ayrı bir yüktü muhtemelen. Amerika toplam zayiatının dörtte üçü olan 1 milyon asker kaybını Haziran 1944 ve Haziran 1945 arasında vermişti.

Vurulacak hedefler belirlenirken Amerikalılar şu şekilde plan yapmışlardı: Kokura, Yokohama, Kyoto, Nagazaki gibi askeri mühimmat ve birliklerin yoğun olduğu ya da liman, rafineri gibi stratejik ve teknik öneme sahip yerler öncelikli hedefti. Ayrıca bomba kararı alınmadan (ya da çok önceden beri) bazı bölgeler atom bombasının etkisini görme, ya da ağır darbe adına bombardımanlar sırasında göz ardı edilmiş ve fazla vurulmamıştı.

Tokyo'da imparatorun Sarayı'nın vurulmasındansa askeri ve stratejik öneme sahip yerler daha ön plana çıktı. Tarihi Kyoto şehri ise bir iddiaya göre kültürel mirasın öne çıkması sebebiyle listeden çıkarılmış ve yerine Nagazaki hedefe konulmuştu. Bununla birlikte vurulacak şehrin düz olması da önemliydi çünkü patlama sonrası alev fırtınasının olabildiğince etrafa yayılması gerekiyordu, ki böylelikle olabilecek en büyük yıkım ve maximum ölü sayısına ulaşılsın. Bunlar Amerikalılar niye büyük şehirler değil de Hiroşima ve Nagazaki gibi küçük yerleri vurmuş sorusuna cevap veren argümanlar.

Hiroşima'nın bomba atılmadan önceki nüfusu 350 bin civarındaymış ve buranın bombardımanlardan etkilenmemesi garip karşılanıyormuş. Japonlar arasındaki genel kanı işgal sonrası Amerikalıların burayı kendilerine merkez üs yapacaklarından dolayı bombalamadıkları yönündeymiş.

Atom bombasını bir bölgede patlatma ve bu şekilde Japonları korkutup savaştan çekilmelerini sağlama fikri ise Amerikalı komutanlar arasında revaç bulmamıştı. Japonlar teslim olmayabilir, esirleri bu bölgeye sevkedip radyasyona maruz kalmalarına sebep olabilir diye düşünülüyordu. Elde sadece iki tane olan ve yapımı çok pahalı olan bombalardan birinin böyle bir güç gösterisine harcanması da lüks bulunmuştu. Herşeyden önemlisi atom bombası ilk kez kullanılacaktı ve oluşturacağı şok etkisi bu şekilde hafifletilmemeliydi Amerikan savaş lordlarına göre.

Havada infilak eden bomba atıldığı hedefin 240 metre uzağına düştü. Amerikalıların hesapladığından daha düşük bir etki gösterse de patlamanın oluşturduğu alev fırtınası yaklaşık 75000 kişiyi anında öldürdü.

Hiroşima'daki tüm hastahaneler merkezde olduğu için sadece bir doktor sağ kurtulmuştu, binlerce hemşireden de sadece birkaç yüzü.

video

Bomba patladığı anda olanları hayal etmek oldukça güç. Binlerce dereceye varan sıcaklıkla yakın yerdeki herkes yanmış olmalı, belki de şokla anında öldüler. Kırılan camlar kurşun gibi her tarafa fırlamış ve zaten yanıp kömürleşmiş cesetlere kurşun gibi yapışmıştı. İnsanların gözlerinin yuvalarından gerçek anlamında fırladığı, organlarının parçalanıp koptuğu yazılagelen gerçekler. Bomba patladığında zaten yoğun bir karanlık oluşmuş ve peşinden oluşan toz her yeri kaplamış olmalı. Yıkılmayan çok az yer vardı. Bir şekilde bombaya biraz uzak olanların da evleri yanmaya başlamıştı. Çıkan ses, çığlık atan insanlar, ağlayan ve kaybolan çocuklar, enkaz altında kalanlar... Sonraki günler etraf yanmış cesetlerle dolu olmalıydı.

2016'da Hiroşima'daki anma törenlerine katılan ilk Amerikan başkanı Obama'nın elini sıktığı 80 yaşındaki Shinegoki Mori okula giderken bombanın patladığını ve patlama şiddetiyle bulunduğu köprüden nehre düştüğünü anlatmış New York Times gazetesine. Günlerce yiyecek aradığını ve ararken karşılaştığı tek şeyin yanmaktan kömürleşip tanınmaz hale gelen cesetler olduğunu hatırlıyor. Düştüğü nehir onu bu akıbetten korumuş.

İkinci bomba için Kokura şehri hedeflense de hava koşulları sebebiyle alternatif hedef olan Nagazaki vuruldu. Hava koşulları denilen hadise ise şehrin üstünü kaplayan toz bulutlarıydı. Atom bombasının hedefi bir kilometre ıskalaması bile Amerikalılara göre bu pahalı silahın israf edilmesi anlamına geleceği için hedefin çıplak gözle görülmeden bombanın salıverilmemesi emri vardı. Bazı teorilere göre 3 gün önce ilk bombayı atan Enola Gay isimli ve bu görevde hava durumunu tetkik etmekle vazifeli uçak Japonlarca tespit edilmişti. Dolayısıyla yerel savunma birimleri bir şekilde buhar ve dumanla şehrin üstünü kapatmışlardı. Bu bir şehrin kaderini değiştiren ve halkını kurtaran çok stratejik bir karardı. Aynı zamanda diğer bir şehrin kaderini değiştirecekti çünkü bombacıların alternatif planları vardı.

Daha büyük bir bomba atılsa da şehrin coğrafi koşulları ölümlerin sayısını Hiroşima'ya oranla daha az olmasını sağladı. Ayrıca şehirde petrol olmaması da yangınların yayılmasını sınırladı. Yine de Japon sömürgelerinden gelen çok sayıda kayıt dışı işçi ve göçmen olması sebebiyle ölü sayısı 40 bin ila 80 bin arası olarak tahmin ediliyor.

Japon hükümeti bir kaç gün sonra yenilgiyi kabul edince bir iki hafta sonraya planlanan diğer bombaların atımından vazgeçildi.

Tarihteki en büyük devlet terörü denebilecek bu hadiseyi savunanlar savaş devam etseydi çok daha fazla kişi ölecekti diyerek savunuyorlar. Başta da belirtildiği gibi bombardımanlar ve Pasifik Okyanusu'ndaki aktif savaş devam etseydi en az bir milyon Amerikan askeri ve onun çok daha fazlası Japon asker ve sivil ölecekti. Ancak savaşı bitirmek için başka metotlar da olabilirdi. Örneğin Sovyetler'in Mançurya'daki işgalinden sonra Japonya teslimiyeti kabul etti. Ayrıca şu haliyle ölenlerin çok büyük kısmı kadınlar, çocuklar ve yaşlılar başta olmak üzere sivillerden oluşuyordu.

Japon resmî tezine göre ABD atom bombalarını başlamakta olan Soğuk Savaşı göz önüne alarak kullanmıştı.

Benim de kanaatime göre Almanya'nın bile teslim olduğu bu savaş biraz daha sürer ama tarihin en büyük trajedilerinden biri olan bu insanlık dışı uygulamaya gerek kalmayabilirdi.

Hiroşima'da olayın ehemmiyetini saatler sonra anlayabilen Tokyo yönetimi, bir iddiaya göre, Japon bilim adamlarının atom bombası kullanıldığı yönündeki raporlarında ikinci bir bombanın inşa edilmiş olamayacağı düşüncelerine dayanarak direnişe devam kararı aldılar. Bunun üzerine Amerikalılar da ikinci bombayı atmaya karar verdiler. Bununla birlikte Japonya'da yüz binin üzerinde nüfusu olan yerlerden sadece dokuzu bombalanmamış, kalanı ise kimisi yüzde doksan beşlere varan oranlarda yıkılmıştı. Bombalanmayan yerlerin bir kısmı kuzeyde ve çok uzaktı bir kısmı da Kyoto gibi kültürel sebeple yıkımdan kurtulmuştu.

Daha gerçekçi ikinci iddiaya göre ise atom bombaları Japon devletinin savaştan çekilmesine sebep olmamıştı. Olaya Japon hükümeti açısından bakınca bu sadece yeni bir bombaydı. Hiroşima'nın etkisinden çok daha büyük bombardımanlar geçirmişti Japonya. Mesela aylar önce, 9 Mart'ı 10'una bağlayan gece Tokyo bombalanmış ve yüz yirmi bin kişi tek gecede ölmüştü. Savaş boyunca 68 ayrı şehir yerle yeksan olmuştu. O yüzden Hiroşima ve Nagasaki savaşı bitirmek için yeterli değildi.

Japonları pes ettiren Sovyetler'in Japonya'yı işgal planı oldu. ABD'ye aylardır direnebiliyorlardı ve bu gidişte de daha aylar sürecek bir savaş vardı. Savaşın kaybı barizdi ancak savaş suçları mahkemelerinde yargılanmamak ya da savaş sonunda itibarlarını koruyabilmek için Japon hükümeti ve imparator stratejik planlar üzerinde yoğunlaşmışlardı. Avrupa'da yenilen ülke yöneticileri yargılanmaktaydı o günlerde. Diplomasi ve Amerikalıları hoş tutarak bu akıbetten korunmayı umuyordular. Belki işgal ettikleri yerlerin de bir kısmını hala koruyabilirlerdi, o yüzden savaş sonrasını da düşünüp diplomasiyi amaçlıyorlardı. Evet şehirler yıkılmaya yüzbinler ölmeye devam ediyordu ve Amerika iki şehirde yeni büyük bombalar denemişti ama bu çok da yeni birşey değildi.

Stalin'in kuzeyden saldırısı ise çok daha tehlikeliydi, kuvvetlerin büyük kısmı güneyde savaşıyordu ve Sovyetler Kuzeydeki Hokkaido'yu çok rahat ele geçirebilir ve imparatorluğu utanç verici bir sona uğratabilirlerdi. Japon yöneticilerin savaş suçları mahkemesi korkusu kadar imparatorluğu kaybetme korkusu da anlaşılabilir, zira dünyanın en uzun süren hanedanlığıydı bahse konu olan. Zaten atom bombalarından çok önce olası bir Sovyet saldırısı ile teslim olunma kararı alınmıştı. Ve sonuçta da öyle oldu.

Başkan Truman'ın ikinci bombadan haberi olmadığı için oldukça kızdığı ve kendi emri olmadan yeni bir bomba atılmasını yasakladığı gibi ilginç bir bilgi de mevcut. Günlüğüne o çocuklar ölmemeliydi tarzında birşeyler bile yazmış. İlk bombadan sonra her ne kadar zafer çığlıkları atılsa da ölü ve yaralıların görüntüleri özenle saklanmış Amerikan halkından. Bomba atılan yere neredeyse 2 hafta sonra ulaşan bir gazeteci Japon propagandası yapmakla suçlanmış. Japonların olanları belgeleme amaçlı kayıt ve yayınlarına da Amerikalılar bir süre sonra el koymuşlar. Yine de pek çok video ve fotoğraf günümüze dek ulaşmış.

Özellikle de Nagazaki'de birçok savaş esirinin de öldüğü bir başka ilginç ayrıntı. Bombalar atılırken sivil ölümleri engelleme gibi bir çaba içinde olunmadığı açık. Askeri hedeflerden çok siviller ölmüş her iki seferde de. Bazı savaş esirlerinin isimleri çok geç belirlenebilmiş zira Amerikalılar kendi askerlerini de atom bombasıyla öldürdüklerini uzun süre açıklamamayı tercih etmiş.

Gar Alperowitz'e göre savaşı bitirmek üzere bomba atıldığı bir efsane sadece. Zira diğer şehirler bombardımana maruz kalıp yerle yeksan olmuştu. Oralarda çok daha fazla insan ölmüştü. Ancak Japonlar savaşı bırakmamıştı. Japonların teslim bayrağını çekmesini sağlayan asıl faktör Kızıl Ordu ile girilecek savaştı. Şehirlerin kaybı ya da yıkılmasından çok Japon ordusunun tamamen yok edilebileceğinden korktular ve Sovyetler'in savaş ilanı ile 2. Dünya Savaşı'ndan çekildiklerini ilan ettiler. Alperowitz yazısında pekçok Amerikalı komutan ve politikacının sonradan yazdıkları anıları ve o günlerde basına verdikleri demeçlerinden alıntı yaparak aslında Japonya'yı yenmek için atom bombasına gerçekten bir ihtiyaç olmadığını vurguluyor.

Sonuçta atom bombaları Japonların teslim olma sebebi ya da Amerika'nın kazanma sebebi olmasa da ilginç bir şekilde iki tarafa da savaş sonunda büyük getiri sağladı. Japonya'yı gereksiz yere savaşa sokan ve savaş sırasında değişik yerlerde bir çok işgal ve zülümler gerçekleştiren Japon yöneticileri yenilgiye bahane olarak düşmanın mucizevi silahını gösterecek, oluşan mağduriyetten de uzun yıllar nemalanacaklardı. Bu ortamda savaş suçları gibi şeyler de gündemden düşüyordu ya da aşağıda da değinileceği gibi bazı yönleriyle görmezden geliniyordu. Amerikalılar ise bu insanlık trajedisi ile Soğuk Savaş için psikolojik bir üstünlük sağlamışlar, Pasifik Okyanusu ve çevresinin günümüze dek gelen politik kontrolünü elde tutmayı başarmışlardı(!)

Savaş suçları mahkemesi hakimlerinden birinin oğlu olan Jerry Delaney'in Foreign Policy'de çıkan makalesinde bahsettiği üzere Amerikalılar Japonların bazı savaş suçlarını gündeme hiç getirmemeye baştan karar vermişlerdi. Bunların arasında savaş esirleri üzerinde yapılan biyolojik deneylerden, sivillerin bombalanması, sistematik tecavüz ve soykırıma varana kadar pek çok zulüm vardı. Ancak bunların mahkemeye gelmesi 69 şehrin bombalanması ve özellikle de Hiroşima ve Nagazaki'yi de resmî kayıtlara geçireceği için bunların mahkemede sorgulanmamalarına karar verildi. Halbuki tarihin en barbarca saldırılarından biri olan bu bombardımanlarla bir gecede Amerika'nın tüm savaş boyunca Pasifik'te kaybettiğinin üç katı insan ölmüş oluyordu, ki büyük çoğunluğu sivildi bu ölülerin. Böylelikle savaşın sonunda kurulan mahkemeyle galiplerin adaleti hükmetti ve mahkemelerin en önemli sonucu Amerika'nın tüm suçlarını örtmek oldu.

**

Japonlar bombalardan sağ kurtulanlara hibakusha ismini vermişler. Günümüzde yaklaşık 164 bin hibakusha hala sağmış. Ortalama olarak 81 yaşındalar. İlginç bir şekilde bu insanlar yoğun bir ayrımcılığa maruz kalmışlar çünkü radyasyondan etkilendikleri ve hastalıklı oldukları düşünülüyormuş. Çocukları da bu önyargı ve dışlamadan muzdaripmiş günümüzde. Daha da kötüsü o dönemde zorunlu işçi olarak çalıştırılan on binlerce Koreli'den sağ kalanlar ve sonradan Japonya'ya yerleşenler uzun süre Japonlara tanınan sağlık hizmetlerinden faydalanamamışlar. Bu mesele ancak 2008'de adalete kavuşmuş.


1. https://foreignpolicy.com/2015/08/05/stalin_japan_hiroshima_occupation_hokkaido/
2. http://www.newyorker.com/magazine/1946/08/31/hiroshima
3. http://www.greenwych.ca/hiro2bmb.htm
4. http://www.businessinsider.com/the-nuclear-bomb-didnt-beat-japan-stalin-did-2017-8
5. http://www.newyorker.com/tech/elements/nagasaki-the-last-bomb
6. https://en.wikipedia.org/wiki/Atomic_bombings_of_Hiroshima_and_Nagasaki