Hintavrupa anadili *sweks- : altı.
Tavla oynayan her Türk Farsça birden altıya kadar olan sayıları bilir. Düşeşi onlara açıklamaya gerek var mı bilmem: dü‘nün iki, şeş‘in altı anlamına geldiği belli. (Doğrusu adı Rumca olan bir oyunda sayıların neden Farsça söylendiği pek o kadar açık değil.) Şeşhane ise altı fişek atan eski bir tüfek cinsinin adı. İstanbul’da eskiden şeşhane fabrikasının bulunduğu semt, ufak bir ses değişikliğiyle, hala Şişhane adını taşıyor. Yarısı alaturka kaval tüfeğine, yarısı modern altıpatlara benzeyen melez şeylere ise ‘altı kaval üstü şeşhane’ deniyor.
Hintavrupa asıllı tüm dillerde olduğu gibi Farsça şeş sözcüğü de *sweks- kökünden türemiş. Latince sex (hayır, sexus değil!), Yunanca heksa- (çünkü Hintavrupa köklerinde kelime başındaki s sesi Yunancada varla yok arası bir h’ye dönüşüyor), İngilizce six, Almanca Sechs, İspanyolca seis hep aynı kökten. Latinceden Fransızca yoluyla dilimize giren sekstant, 180 derecelik ufku altıya bölen bir astronomik gözlem cihazı. Yunanca kökenli heksadesimal, yani onaltılı, sayı sistemini bilgisayar programcılığıyla uğraşanlar biliyor. ABD Savunma Bakanlığı binasına bir köşe daha eklenseydi adının Heksagon olacağı da muhakkak. (Ne yazık ki 11 Eylül 2001’deki terorist saldırısından sonra Tetragon kaldığı söyleniyor!)
Eski Roma’da günün saatleri gün doğumundan sayıldığı için saat altı, yani sexta hora, tam öğle saatine denk gelirmiş. Avrupa ülkelerinde bu sistem, özellikle kilise ayinlerinin düzenlenmesinde, yakın dönemlere dek kullanılmış; birçok dilde günümüze dek kalan izler bırakmış. İspanyolcada “altıncı” anlamına gelen sıfatın dişil şekli olan siesta, Latince sexta’nın karşılığı: öğle saati demek. İspanyolların dünya yıkılsa vazgeçmeyecekleri öğle uykusu adeti gündüzleri çalışıp gece uyuyan diğer Avrupa uluslarının dikkatini çektiğinden, İspanyolca siesta kelimesi 19. yüzyıldan itibaren İspanyolca dışındaki dillerde “öğle uykusu” anlamında kullanılır olmuş. Türkçeye de Amerikan filmlerinden girmiş olduğunu tahmin ediyorum.
